KELAMDA KADER ANLAYIŞI

KELAMDA KADER ANLAYIŞININ İNSAN DAVRANIŞLARINI BELİRLEMEDE ROLÜ

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...................................................................................................................V GİRİŞ ................................................................................................................... VI Tezin Konusu ve Amacı....................................................................................... VI BİRİNCİ BÖLÜM:

KAZA VE KADER KAVRAMLARININ ANALİZİ ........................................VII A. KADER KAVRAMI......................................................................................VII

1. Kader Kavramının Anlamı ve İçeriği .......................................................VII

2. Kaza Kavramının Anlamı ve Mahiyeti ................................................... VIII

3. Kaza ve Kader Kavramlarının Kelam Disiplininde Anlamları ................... X

4.  Kur’an-ı Kerim’de Kader Kavramı............................................................ X

5. Kur’an-ı Kerim’de Kaza Kavramı .......................................................... XIX B. KUR’AN-I KERİM’DE KADER ANLAYIŞIYLA İLGİLİ OLDUĞU İDDİA EDİLEN DİĞER AYETLER..............................................................................XX

1. Allah’ın Sıfatları .......................................................................................XX

2. İnsana Ait Fiiller ...................................................................................XXIII

3. İnsanın Hür Olduğuna İşaret Eden Ayetler.......................................... XXVI C. KELAMDA KADER TARTIŞMALARININ ORTAYA ÇIKIŞI VE KADER ANLAYIŞLARI...........................................................................................XXVIII

1. Kader Probleminin Ortaya Çıkışı.......................................................XXVIII

2. Kader Anlayışının, Yapılanları Meşrulaştırmak İçin Kullanılması ve Emevi

Örneği ........................................................................................................XXX

3. Hasan el- Basri’nin Kader Risalesi ..................................................... XXXII

4. Kelam İlminde Kader Problemi ile İlgili Temel Yaklaşımlar ............ XXXV

5. Kader Anlayışlarının Değerlendirilmesi ................................................ XLV İKİNCİ BÖLÜM:

KUR’AN-I KERİM’DE  KADER ANLAYIŞI VE İNSAN OLGUSU ......... XLIX A. İNSANLARIN ÖZELLİKLERİ ................................................................ XLIX

1.İnsan Tabiatının Tasviri ......................................................................... XLIX B. İNANMAYANLARIN KADER ANLAYIŞI KARŞISINDA GÖSTERDİĞİ TEPKİLER.........................................................................................................LIX

1. Cahiliye Dönemi Kader Anlayışı .............................................................LIX

2. İnanmayanların Kader Anlayışı ...............................................................LXI C. İNANANLARIN KADER ANLAYIŞI KARŞISINDAKİ TUTUMLARI LXII

1. İnananların Tutumları ............................................................................ LXII

2. Seçilmiş İnsanlar .................................................................................... LXV ÜÇÜNCÜ BÖLÜM:

HADİSLERDE KADER ANLAYIŞI.......................................................... LXXIII

1. Kader İnancının İman Esaslarından Sayıldığı Rivayetler .................. LXXIII

2. Kader Anlayışının Tanımlandığı Rivayetler ...................................... LXXIV

3. Allah’ın Bilgisinin Geleceği Belirlediğini İma Eden Rivayetler ....... LXXVI

4. Kader İnancı İle Ameller Arasında ki İlişki......................................LXXVII

5. Kur’an ve Hadislerde Kader Anlayışı İle İlgili Farklılıklar ..............LXXXII SONUÇ............................................................................................................LXXXIII BİBLİYOGRAFYA.........................................................................................LXXXVI

Bir adam İmam Ebû Hanîfe'ye gelerek onunla kader hususunda tartışmaya koyuldu. Ona şunları söyledi:

"Sen kader üzerinde düşünen kimsenin güneşin kendisine bakana benzediğini ve güneşe baktıkça şaşkınlığının da arttığını bilmiyor musun?" (Kalâidu Ukudi'l-lkyan, vr. 77

İmam Ebû Hanîfe diyor ki:

"Yüce Allah, daha var olmalarından önce ezelden beri eşyayı biliyordu." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302, 303)

Dedi ki:

"Yüce Allah var olmayanı var olmama halinde yok olarak bilir. Onu varedeceği takdirde nasıl olacağını da bilir. Yüce Allah var olanı varlığı halinde var olarak bilir. Onun nasıl yok olacağını da bilir." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302-303)

İmam Ebû Hanîfe diyor ki:

"Onun kaderi Levh-i Mahfuzdadır." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302)

Dedi ki:

"Yüce Allah'ın kaleme yazmasını emrettiğini, kalemin: Neyi yazayım Rabbim dediğini, Yüce Allah'ın: "Kıyamet gününe kadar olacak olan her şeyi yaz" dediğini ikrar ve kabul ederiz. Çünkü Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

"İşledikleri her şeyde defterlerdedir. Küçük büyük herşey satır satır yazılıdır." (Kamer, 54/52 53) (el-Vasiyye (şerhi ile) s. 21)

İmam Ebu Hanife dedi ki:

"Dünyada da ahirette de o dilemedikçe hiçbir şey olmaz." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302)

İmam Ebû Hanîfe diyor ki:

"Yüce Allah eşyayı yokken var etti." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302)

Dedi ki:

"Allah varlıkları yaratmadan önce de hâlık (yaratıcı) idi." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 304)

Dedi ki:

"Bizler kulun amelleriyle ikrar ve marifetiyle de mahluk olduğunu kabul ve ifade ederiz. Fail (işi yapan) fiilleriyle yaratılmış olduğuna göre fiillerinin de yaratılmış olması öncelikle söz konusudur." (Vasiyye -şerhi ile- s. 14)

Dedi ki:

"Kulların hareket ve sükûn türünden bütün fiilleri onların kesbi (kazanması)dır. Yüce Allah da onların yaratıcısıdır. Hepsi de onun meşieti (dilemesi), ilmi, kaza ve kaderi iledir." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 303)

İmam Ebû Hanîfe dedi ki:

"Kulların hareket ve sükûn (hareketsizlik) gibi bütün fiilleri gerçek anlamıyla onların kesbleri (kazanımları)'dir. Yüce Allah da onların yaratıcısıdır. Hepsi onun meşieti (dilemesi), ilmi, kaza ve kaderi iledir. İtaatlerin tamamı da Allah'ın sevmesi, rızası, ilmi, meşieti, kaza ve kaderi ile ve onun emri ile vacibtir. Bütün masiyetler de onun ilmi, kazası, takdiri ve meşieti ile olmakla birlikte; onları sevmesi, onlardan razı olması ve onları emretmesiyle değildir." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 303)

Yine dedi ki:

"Yüce Allah insanları küfür ve imandan azade olarak yaratmıştır." (Doğrusu şöyle olmalıdır: "Yüce Allah insanları İslam fıtratı üzere yaratmıştır." Nitekim Ebû Hanîfe bunu bundan sonraki sözleriyle açıklayacaktır.)

Sonra onlara hitapta bulundu, onlara emirler verdi, yasaklar koydu. Kâfir olan kendi fiili, inkârı ve hakkı reddetmesi, Yüce Allah'ın da onu yardımsız bırakmasıyla kâfir olur. İman eden kimse de kendi fiiliyle, ikrarıyla Yüce Allah'ın tevfiki ve ona yardım etmesi ile iman eder." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302-303)

Dedi ki:

"Adem'in soyundan gelecek olanları sulbünden zerrecikler şeklinde çıkardı. Onlara akıl verdi, onlara hitab etti. Onlara imanı emretti, küfrü yasakladı. Onlar da onun rububiyyetini kabul ettiler. Bu onların iman etmeleri demekti. İşte onlar bu fıtrat üzere doğarlar. Bundan sonra kâfir olanlar ise değiştirmiş ve değişiklik yapmış olurlar. İman edip tasdik edenler ise o ahid üzere sebat etmiş ve devam etmiş olur." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302)

Dedi ki:

"Eşyayı takdir edip onların hakkında hükmünü veren odur. Dünyada da, ahirette de onun meşîeti (iradesi), ilmi, kazası, kaderi ve Levh-i Mahfuzda yazması ile olmadıkça hiçbir şey olmaz." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 302)

Dedi ki:

"Yarattıklarından hiçbir kimseyi kâfir olmaya ya da iman etmeye mecbur etmez. Onları şahıslar halinde yaratmıştır. İman ve küfür kulların fiilidir. Yüce Allah kâfir olanı küfür halinde kâfir olarak bilir. Bundan sonra iman edecek olursa onu mü'min olarak bilir ve onu sever. (Bütün bunlar sebebiyle de) ilminde herhangi bir değişiklik söz konusu olmaz." (el-Fıkhu'l-Ekber, s. 303)

ÖNSÖZ

Kader, üzerinde epey çalışılmış ve halen çalışılıyor olan bir konudur. Muhtemelen  bu konuya ilgi, ileride de muhafaza edilecek ve bir çok disiplinle bağlantılı olarak araştırılacaktır. Kaderin ne olduğuna dair varolan bu ilgi ve merakın en önemli sebebi, genelde Allah ile mahlukat ve özelde de Allah ile insan  arasındaki  ilişkiyi  belirleyen  merkezi  bir  kavram  olmasıdır.  İnsanın kendi güç ve yeteneklerini anlayabilme ve Allah’ı tanıyabilme açısından kader kavramı kilit bir noktada bulunmaktadır. Çünkü kader anlayışına paralel olarak Allah’ın   mahiyetine   dair   verdiğimiz   cevaplar,   kendi   alanıyla   sınırlı kalmayacak, insanın yapabilme yetisini ve gücünü belirleyecektir.

Sahabe döneminden itibaren tartışılan kader konusuna, iki yönden yaklaşılmaktadır. Bunlardan birincisi, her şeyin mutlak ve tek yaratıcısı Allah olduğu için insan fiillerinin de Allah tarafından yaratıldığını öne sürmektedir. İkincisi ise insanların Allah tarafından uyarılmalarına, insanlara vahiy gönderilmesine ve insanların ceza ya da mükafatla karşılaşılacak olmalarına dikkat çekerek, insanların fiillerini kendi yarattığını iddia etmektedir.

Bu kader anlayışlarının oluşmasında etkili olan unsurları incelediğimiz çalışmamızda aynı zamanda kader anlayışının gündelik hayatta ne kadar var olduğunu da sorguladık.  İnsanların bir karar alırken veya bir işe başlarken kader konusunu göz önünde bulundurup bulundurmadıklarına işaret ettik.

Bu çalışmanın ortaya çıkış sürecinin her aşamasında, bana yardımcı olan, yönlendirmeleriyle ve tashihleriyle her anlamda danışmanlık yapan saygı değer Hocam, Yrd. Doç. Dr. Hadi ADANALI’ya, çalışmamızda yaptıkları eleştirilerle  yönlendirici  olan  Doç.  Dr.  İlhami  GÜLER  ve  Yrd.  Doç.  Dr. Gürbüz DENİZ Hocaya teşekkürlerimi sunarım.

GİRİŞ

Tezin Konusu ve Amacı

Biz bu çalışmamızda, en yaygın tanımıyla “Allah’ın olacak her şeyin ne zaman ve ne şekilde olacağını, ezelde tespit ve tayin etmesi”1 şeklinde ifade edilen kader anlayışının İslam dinine uygun olup olmadığını araştırmayacağız. Burada    çalışmayı    hedeflediğimiz    konu,    mevcut    kader    anlayışımızın oluşmasında  nelerin  etkili  olduğunu  tespit  etmek,  kader  anlayışının  insan davranışlarını belirlemede nasıl bir etkiye sahip olduğu ve bu konuyla ilgili olarak Kur’an-ı Kerim ve Hadislerin işaret ettiği noktaları ortaya çıkarmak, kelamcıların söz konusu mevzuya yaklaşımlarını göstermektir.

Tezin Alanı ve Yöntemi

Çalışmamızda sadece bir ilke ve kavramı değil, dinin bütünlüğünü gözeterek, kader inancı ile davranışlarımız arasındaki ilişkiyi ortaya koymaya çalışacağız.  Ayrıca  bu  çalışmamızda  din  dilinin  kendine  has  yapısını  göz önüne alacağız; yani bir yandan Tanrı’nın kâdir, âlim, mûrid, hâlık olduğunu bildiren metinlerle, diğer yandan insanın sorumluluğuna işaret eden ayetleri bir arada değerlendireceğiz. Bunun yanı sıra nüzul ortamını göz önünde bulundurarak ayetlerde anlatılmak istenen manayı yakalamaya çalışacağız.

Bu çalışmamızda öncelikle söz  konusu anlayışı  ifade eden, kaza ve kader kelimelerinin incelemesini yaptık. Kavramların sözlük anlamlarını verdikten  sonra,  Kur’an-ı  Kerim’de  ne  anlamda  kullanıldıklarını  gösterdik. Daha sonra kaderle ilgili tartışmaların nasıl başladığını ve konuyla ilgili temel yaklaşımları özetledik. Bir sonraki bölümde inananların ve inanmayanların kadere yaklaşımlarını açıklayan ayetleri inceledik. Böylece Kur’an-ı Kerim’de bahsi geçen kader anlayışlarını ortaya koymayı hedefledik. Hadisler ile ilgili bölümde ise, hadis rivayetlerinde gerek sorulan sorularla gerekse bu sorulara verilen  cevaplarla ortaya  çıkan,  insanların  ulaştıkları  kader anlayışını  tahlil etmeye çalıştık.

İlgili kelimelerin analizlerinde, temel olarak ilk döneme ait sözlüklere bakmaya dikkat ettik. Kader konusuyla ilgili tartışmaları ve temel yaklaşımları izah  ederken,  öncelikle  Eş’ârî’nin,  Makalat  ve  İbane’sine;  Maturîdî’nin Kitabü’t Tevhid’ine baktık. Hak ve sapık mezhepleri açıklamak üzere kaleme

alınmış olan, Şehristanî’nin el- Milel ve’n Nihal kitabı ile Bağdadi’nin el-Fark beyne’l Fırak kitaplarından da sıkça faydalandık. Kur’an-ı Kerim’de geçen kader anlayışlarını incelediğimiz bölümde ise tefsir kitapları bize çok fazla yardımcı olmadı. Çünkü onlar konuyu bizim yaklaşımımızla ele almamaktadırlar.   Bununla   birlikte   mealler   arasında   Muhammed   Esed’in Kur’an Mesajı meal-tefsir’i ile Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Hak Dini Kur’an Dili  adlı  tefsirinden  faydalandık.  Hadislerde  geçen  kader anlayışı  ile ilgili

yaklaşımı incelerken de, Kütüb-i Tisa’ya öncelik verdik.

BİRİNCİ BÖLÜM:

KAZA VE KADER KAVRAMLARININ

ANALİZİ

A. KADER KAVRAMI

1. Kader Kavramının Anlamı ve İçeriği

Kader kelimesinin sözlüklerde anlamları şu şekilde verilmektedir:

1. Bir şeyin ölçüsü miktarı.2

2. Kaza ve hüküm.3

1 Nureddin Sabûnî, Mâturîdîyye Akaidi, Çev. Bekir Topaloğlu, D.İ.B. Yayınları, Ankara-1991, s. 194.

2  Ebü’l-Feyz Zebidî, Tacu’l Arus Fi Şerhi’l-Kamus, Daru’l Fikir Yayınları, Beyrut-1994, VII, s. 370. Bkz. Ebu Cemaleddin İbn-i Manzur, Lisanu’l Arab, 10.baskı, Sadr Matb., Beyrut-tsz., V, s. 74.

3 Zebidî, a.g.e., s. 74.

3. Güç, güç yetirmek. ‘Kadere aleyhi’, gücü yetmek anlamındadır.4

4.  Bölüştürmek,  paylaştırmak.  ‘Ve  kaderal  rızka’,  ifadesi  ise  rızkı bölüştürmek, paylaştırmak demektir.5

5. el-kadru kelimesi, fetha ve sükûnle kolaylık, zenginlik yada servet anlamlarına gelir. Kelime güçten kaynaklanan bir kolaylığı ifade eder. “Kudratin”  ve  “makdurate”  kelimeleriyle  aynı  anlamda  olup  ‘Ve- racülün zü kudretin’ demek ‘zengin adam’ anlamındadır.6

6. El-Kadru kelimesinin diğer bir anlamı da daraltmak, sıkıştırmaktır.

7. El-kadru kelimesi ta’zim etmek ululamak manasını da ifade eder.7

8. Sözlükler, bize el-kadru kelimesinin bir şeyi bir şeye kıyas etmek anlamını da verir.8

9. Kelime küçük yada büyük arası orta anlamına da gelir.9

Kaddera   kelimesi   ise;   enine   boyuna   düşündü,   düzenleme   yaptı manasındadır.10

Bütün   bu   sözlüklerde,   kader   kelimesi   ve   türevlerinin   Kur’an-ı Kerim’de kullanımlarına da işaret edilmiştir. Biz kader kelimesinin Kur’an-ı Kerim’deki kullanımlarını ayrı bir başlıkta inceleyeceğimiz  için, burada bu örneklendirmeleri vermeyeceğiz.

2. Kaza Kavramının Anlamı ve Mahiyeti

Kaza kavramı, Allah’ın mahlukata dair hususları tayin ve tespit ettiği anlamında, çoğunlukla kader kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. Ve sözlüklerde kelimenin şu anlamları verilmektedir:

1.   Karar, hüküm, karar verme.11

2.   Kadılık makamı ve memuriyeti.12

4 İbn Manzur, a.g.e., V, s. 76.

5 a.g.e., V, s. 76.

6 a.g.e., V, s. 76; Bkz. Zebidî, a.g.e., VII, s. 371.

7 Zebidî, a.g.e., VII, s.371. Bkz. İbn Manzur, a.g.e., V, s. 77.

8 İbn Manzur, a.g.e., V, s. 76. Bkz. Zebidî, a.g.e., VII, s. 372.

9  Zebidî, a.g.e., VII, s. 372,373. Bkz. Ebu Tahir Muhammed Firuzabadi; Kamusü’l-Muhit, Çev. Asım

Efendi, Bahriye matb. , İstanbul-1305, II, s. 619.

10 Zebidî, a.g.e., VII, s. 373.

11Zebidî, a.g.e., XX, s. 84; bkz. D.B. Macdonald, “Kaza” ,  İslam Ansiklopedisi, 3.Baskı, M.E.B. Yayınları, İstanbul-1977, VII, s. 493.

12 Macdonald, a.g.m., VII, s. 493.

3.   Kadı’nın hükmü.13

4.   Bildirmek, haber vermek.14

5.   Emretmek.15

6.   Yaratmak, yapıp bitirmek.16

7.   Daha önce ihmal edilen dini sorumlulukların yerine getirilmesi.17

8.   Tanrısal akılda varolan karar ve hükümler18  veya Allah’ın ebedi ve külli takdiri.19

9. Ölüm,20 ani ölüm.21

Maturîdî ise kelimenin hüküm verme ve karar anlamlarının yanı sıra, bir şeyin layık olduğu sonucu belirlemek anlamına da geldiğini,

söylemektedir. Ve kelimenin bu anlamına binaen, kaza kavramının nesne ve olayları yaratma anlamını da taşıdığını söyler. Çünkü Maturîdî’ye göre yaratmak, her şeyin yaratılışına en uygun düşecek nitelikte bulunmasını sağlamaktır.22

Kaza kelimesinin anlamları verilirken, din tarafından geliştirilen anlamlarına da işaret edilmiştir. Kelimenin öz anlamı ilk üç maddede verdiklerimizdir.  Diğer anlamlar Kur’an-ı  Kerim’den  örneklerle sözlüklerde izah edilen gelişmiş anlamlardır. O halde, Kaza kelimesi, Kur’an-ı Kerim’de farklı bağlamlarda değişik manalara gelecek şekilde kullanılmıştır. Kelimenin kavramsal çerçevesinin, orijinal anlamından sapma gösterebileceği ifade edilmektedir. 23

13 Kaldy Nagy, “Kada”, Encyclopedia of Islam, New Edition, Leiden-1978, IV, s. 364.

14  Zebîdî, a.g.e., XX, s. 84. Bkz. Ebu Mansur el-Maturîdî, Kitabü’t-Tevhid Tercümesi, Çev. Bekir

Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara- 2002, s. 391.

15 Zebîdî, a.g.e., XX, s. 84. Bkz. Maturîdî, a.g.e., s. 392.

16 Zebîdî, a.g.e., XX, s. 84,85. Bkz. Maturîdî, a.g.e., s. 392.

17 Nagy, a.g.m., IV s. 364. Bkz. Macdonald, a.g.m., VII, s. 493.

18 Nagy, a.g.m., IV, s. 364.

19 Macdonald, a.g.m., VII, s. 493.

20 Zebîdî, a.g.m., XX, s. 84.

21 Nagy, a.g.m., IV, s. 364.

22 Maturîdî, a.g.e., s. 391.

23 Nagy, a.g.m., IV, s. 364.

3. Kaza ve Kader Kavramlarının Kelam Disiplininde Anlamları

Kaza kelimesinin ıstılah anlamı, “ezelden ebede kadar olagelen ahval ve hadisatta hakim olan külli ilahi hükümdür” 24 şeklinde anlaşıldığı gibi “Allah’u  Tealanın  iradesinin  belirli  zaman  ve  belirli  sebeplere  istinaden eşyalara taalluk etmesidir,” 25  anlamında da tanımlanmaktadır. Bu tanımlar, tüm kelam ekollerinin üzerinde mutabık olduğu tanımlar değildir.

Bazen kaza ve kader kavramları aynı anlamda anlaşılırken, kimi zaman da araları  tefrik  edilerek,  kavramlara  farklı  manalar  verilmiştir.  Maturîdîler kazayı “ezelde takdir ve tayin edilen şeylerin zamanı gelince, ezelde takdir edildiği şekilde, Allah tarafından meydana getirilmesi” olarak tanımlarken, Eşariler, Maturîdîlere nispetle kadere kaza, kazaya kader manası verirler.26

Benzeri  bir  tanımlama  Cürcânî  tarafından  da  yapılmaktadır:  “Kaza  tüm

mahlukatın Levh-i Mahfuz’da toptan bir şekilde varolmasıdır. Kader ise hâdiselerin ferd ferd şartlar yerine geldikten sonra oluşmasıdır.” Bu tanımlamaların yanı sıra bu kavramlara, Allah’ın tabiata dair tespit ettiği kurallar, kanunlar şeklinde anlamlar verildiğine de şahit olmaktayız. Ragıb el- İsfehani ise, Allah’ın varlıklara dair taktirinin iki noktaya işaret ettiğini söyler. Bunlardan birincisi yarattığı nesnelere güç vermek, diğeri ise mahlukatı nihai

özellik ve şekillerine kavuşturmaktır.27

Kader   kavramı   genelde   şu   şekilde   de   anlaşılmaktadır:   Kâinatta yaratılan her varlığın kendine has bir kaderi vardır. İnsanın kaderi ise, ona akıl ve irade verilmesi nedeniyle iyilik ve kötülük işleyebilecek nitelikte yaratılmış olmasıdır.28

4.  Kur’an-ı Kerim’de Kader Kavramı

Kur’an-ı Kerim’de ‘kader’ kelimesinin gerek ‘birinci dereceden’29 anlamları,   gerekse   ‘Allah’ın   eşyaya   dair   hususları   önceden   belirlediği’ şeklinde Kelam literatüründe kullanılan anlamı geçmektedir.

24 Macdonald, a.g.m., VII, s. 41.

25 Seyyid Şerif Ali B. Muhammed B.Ali Cürcânî, Tarifat, Osmaniye Matb. , İstanbul- tsz. , s. 116 .

26 Sabuni, a.g.e., s. 194.

27 Hüseyin b. Muhammed Ragıb İsfehani, El-Müfredat Fi Garibi’l-Kur’an, Haz.Safvan Adnan Davudî, Daru’ş-Şamiyye Matb. , Beyrut-1992, III, s. 658.

28Ahmet Akbulut, “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri” A.Ü.İ.F.D., XXXIII, s. 130.

29   ‘birinci  dereceden’  anlamlar  ifadesi  ile  kastettiğimiz,  kader  kelimesinin,  bir  önceki  başlıkta verdiğimiz: güç yetirme, ölçü, miktar, kudret, kaza, hüküm, rızkı daraltma, büyük ile küçük arası orta,

şeklinde verdiğimiz lügat anlamlarıdır.

Kur’an-ı Kerim’de ‘kader’ kelimesi, otuzu aşkın yerde ya bir insanı ya da bir nesneyi tanımlarken kullanılmıştır. Şimdi bunları görelim:

1. Ölçü, (rızık) miktar(ı) , hacim, süre:

...kristal benzeri, [ama] gümüşten-ve hacimlerini yalnız kendileri tespit edecek. (76. İnsan: 16) 30

2. Allah’ı gereği gibi değerlendirmek, Allah hakkında doğru bir anlayışa sahip olmak, kavramak, düşünüp hesaplamak:

Nitekim onlar, “Allah insana hiçbir şey vahyetmemiştir!” derken Allah’ı gereği gibi kavramadıklarını göstermişlerdir...(6. En’am: 91) 31

3. Güç ve güç yetirmek, malik olmak, egemen olmak, yapabilmek edebilmek, elde etmek:

Ve geçmiş vahiylerin mensupları bilsinler ki Allah’ın lütfu üzerinde hiçbir güçleri yoktur;...(57. Hadid: 29)32

4. Bir yerde ise ‘kazanlar’ anlamında bir kullanım geçmektedir.33

Kader kelimesinin, ‘kâdirun, kâdirune, kâdirine, kadîr, kaddera, kadren, muktedir’ şeklinde gelen türevleri ise Allahu Tealanın isimleri ve sıfatlarıdır. Kur’an-ı Kerim’de, yüzü aşkın yerde Allah, ‘kadera’ fiilinin ve bu fiilin türevlerinin öznesi olarak kullanılmıştır. Söz konusu kelime ve türevleri şu anlamlara gelmektedir:

1. Ölçü, miktar, ölçmek, ölçülü ve idareli vermek:

RIZKI dilediğine bolca, dilediğine sınırlı ölçüde veren Allah’tır. Hal böyleyken, [bol rızık verilenler] dünya hayatıyla sevinirler; oysa, ahiret hayatı yanında dünya hayatı yalnızca geçici bir doyumdan, bir avuntudan ibarettir.(13. Rad: 26) 34

30  Çalışmamız da kullandığımız ayetlerin mealleri şu çeviriden alınmıştır: Muhammed Esed; Kur’an

Mesajı meal-tefsir, Çev. C. Koytak, A. Ertürk, İşaret Yayınları, 1999;  bkz. 32. Secde: 5; 70. Mearic:

4; 13. Rad: 17; 65. Talak: 7.

31 Bkz. 22. Hac: 74; 39. Zümer: 67; 48. Fetih: 21; 74. Müddesir: 18-20.

32 Bkz. 16. Nahl: 75,76; 5. Maide: 34; 10. Yunus: 24; 76. İnsan: 16; 2. Bakara: 236,264; 14. İbrahim:

18; 34. Sebe: 11;  68. Kalem: 25; 97. Kadir: 1-3: Kadir gecesi ile ilgili bu ayetler, dipnotta verilen

açıklamalarda ‘haşmet gecesi’ olarak çevrilmiştir. ; 68. Kalem: 25 .

33 34. Sebe: 13.

34 Bkz. 17. İsra: 30; 28. Kasas: 82; 29. Ankebut: 62; 30. Rum: 37; 34. Sebe: 36,39; 39. Zümer: 52; 42. Şura: 12; 89. Fecr: 16; 15. Hicr: 21; 23. Mü’minün: 18; 42. Şura: 27 (gereği kadar) ; 43. Zuhruf:

11(gerekli miktarda) ; 54. Kamer: 49; 65. Talak: 3; 73. Müzemmil: 20 ( “Gecenin ve gündüzün ölçüsünü koyan Allah...” anlamında kullanılmıştır.) ; 77. Mürselat: 22 (önceden belirlenmiş bir süre).

‘Ölçme’ kelimesinde şöyle bir anlam da mündemiçtir: AllAllah, mutlak, sonsuz, ölçen sıfatlarına sahip olup, yaratılmışların hepsi ise ölçülme vasfına haizdirler. Böylece kader kelimesine verilen ölçme anlamıyla, Allah’tan başka bütün varlıkların ölçülen oldukları bu nedenle de sonlu ve sınırlı olduklarına dikkat çekilmektedir.35

2. Allah’ın yarattığı büyük kozmik düzen içerisinde her şeye belli bir mahiyet ve belli yasalar dahilinde iş görebilme yetisi vermesi:

O ki, göklerin ve yerin egemenliği O’na aittir; soy- sop edinmemiştir; egemenliğinde herhangi bir ortağı yoktur; çünkü her şeyi yaratan ve her şeyi belli bir yasalar örgüsüne göre düzene koyan O’dur. (25. Furkan: 2). 36

3. Güç, kudret, gücü yetmek, kadir olmak:

...insan, kimsenin kendi üzerinde güç sahibi olmadığını mı zannediyor? (90. Beled: 5)

37

4.   Eşit bir şekilde paylaştırmak,38 (seyahati) kolaylaştırmak,39 emretmek,40

35 Fazlur Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, 6.baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara –2000, s. 59.

36   Bu  ayetlere  ‘bir  ölçüye  göre  düzenleyen’ anlamları da  verilmektedir. Biz  yukarıda verdiğimiz çevirinin –ki bu çeviri Muhammed Esed’e aittir- daha açık ve net olduğunu düşünüyoruz. Bkz. 87. Ala: 3; 13. Rad: 8 (ayette geçen ‘bi-mikdarin’ kelimesiyle ilgili olarak şu açıklama yapılmaktadır: “ yaratıldığı özel amaca, var olmasının gerektirdiği şartlara ve Allah’ın yaratma planında oynaması

öngörülen role uygun olarak.”  İfade bu anlamda  kullanılmıştır. Esed, a.g.e., s. 486.) 80. Abese: 19

Ayetin tercümesi, Esed: “Bir sperm damlasından yaratır ve sonra onun tabiatını oluşturur.” krş. Rahbar: “sonra ona yetki verir.” Palmer: “ ...ve onun alınyazısını belirler.” : Daud Rahbar, God Of Justice A Study In The Ethical Doctrine Of The Qur’an, Leiden-1960, s. 114; 54. Kamer:12.

37 Bkz. 77. Mürselat: 23; 21. Enbiya: 87; 6. Enam: 37,65; 17. İsra: 99; 36. Yasin: 81; 46. Ahkaf: 33; 75. Kıyamet: 4,40; 23. Mü’minun: 18 ,95; 70. Mearic: 40; 2. Bakara: 20,106,109,148,259,284; 3. Ali imran: 26,29,165,189; 5. Maide: 17,19,40,120; 6. En’am: 17; 8. Enfal: 41: ‘kadir’ kelimesinin anlamı, “Allah’ın her şeyi irade etmeye gücü yeter” şeklinde irade kelimesiyle ilişkilendirilerek verilmiştir. ;

9. Tevbe: 39:  “Allah’ın her şeyi irade ve takdir etmeye gücü yeter.” ; 11. Hud: 4; 16. Nahl: 70,77; 22. Hac: 6,39; 24. Nur: 45; 29. Ankebut: 20; 30. Rum: 50,54; 35. Fatır: 1;  41. Fussilet: 39; 42. Şura:

9,29,50; 46. Ahkaf: 33; 57. Hadid: 2; 59. Haşr: 6; 60. Mümtehine: 7; 64. Tegabün: 1; 65. Talak: 12;

66. Tahrim: 8; 67. Mülk: 1; 4. Nisa: 133,149; 25. Furkan: 54; 33. Ahzab: 27; 35. Fatır: 44; 48. Fetih:

21; 6. En’am: 96; 36. Yasin: 38; 41. Fussilet: 12; 43. Zuhruf: 42; 54. Kamer: 42,55; 86. Tarık: 8.

38 41. Fussilet: 10. Muhammed Esed, ‘kaddera’ yı “eşit bir şekilde paylaştırdı.” şeklinde yaptığı çeviri için şu açıklamayı yapmaktadır: “yani, ilahi adalet ilkelerine göre, yoksa beşeri “eşitlik” ya da

“ihtiyaç” kavramlarına göre değil.”  Bu ayeti, Rahbar ise, Esed’in yaptığı çeviriye benzer bir şekilde

şöyle tercüme eder: “ölçerek dağıttı, paylaştırdı.”: Rahbar, a.g.e., s. 113.

39 34. Sebe: 18.

40  56. Vakıa: 60 : “ölümün sizin aranızda [her zaman geçerli] olmasını emrettik: ama hiçbir şey Bizi alıkoyamaz.” Rahbar, ayette  geçen “kadderna” kelimesini bu şekilde anlaşılmasını yanlış bulur.

Bunun yerine şöyle bir çeviriyi önerir: ‘allotted’-ayırmak- ‘apportioned’ –bölüştürmek-: a.g.e., s.

113-114.

safhalardan geçirmek,41 evreler koymak,42 iradenin tecelli etmesi,43 şeklinde ifadelendirilen Allah’ın fiilleri hakkında kullanılmıştır.

5. Öngördük, karar verdik ve takdir ettik şeklinde geçen kullanımlar: Burada incelemeyi düşündüğümüz pasajların ilki Lût’un karısıyla ilgilidir.

Ve bunun üzerine Biz de o’nu ve ailesini kurtardık –yalnızca- karısının geride kalanlar arasında olmasını gerekli gördük. (27. Neml: 57)44

Dr.  Montgomery  Watt,  bu  pasajı  kutsal  egemenliğin  görünüşünün

ifadesi,  insan  sorumluluğunun  elinden  alınması,  insanın  gücünü  tamamen yitirişinin   göstergesi   olarak   sunmaktadır.45     Halbuki   Rahbar   onun   bu anlayışının  müslüman  teolojiye  işaret  eden  yönüne  dikkat  çeker.  Bununla birlikte  kaza  ve  kader  kavramlarına  cebir  anlamının  sonradan  kelamcılar tarafından ilave edildiğini iddia eder. Ve Lût’un Karısıyla ilgili diğer ayetlere bakmayı  önerir.  Rahbar  burada  geçen  ‘kaddernaha’  ifadesini  “...karısının geride  kalanlardan  olması  konusunda  yaklaşık  bir  hükümde  bulunduk.” şeklinde  tercüme  etmektedir.46    Bu  şekilde  yapılan  bir  çeviri  bize  isabetsiz görünmektedir.  Çünkü  özne,  Tanrı  olduğu  zaman  yüklemin,  tahmini  ve yaklaşık bir anlam ifade etmesi uygun düşmemektedir. Rahbar’ın ifade etmek istediği   anlam,   “Lût’un   karısının   kendi   yaptığı   tercihten   ötürü   geride kalanlardan olması” hiç kimsenin kolaylıkla itiraz edemeyeceği bir husustur. Ancak  hedeflenen  bu  anlam,  uygun  olmayan  bir  çeviriyle  şekillenmiştir. Bazen, kelimenin sözlük anlamına, sıkı bir şekilde bağlı kalmanın, verilmek istenen anlamı kaçırdığını düşünüyoruz. Elbette ki kelimenin sözlük anlamı, bizim vazgeçilmez başlangıç noktamız olacaktır. Ancak kimi zaman ifadeleri sözlükte  geçen  karşılıklarla  birebir  tercüme  etme  çabası,  anlam  açısından problemli bir görüntü ile karşılaşmamıza sebep olmaktadır.47 Muhammed Esed ise Lût’un karısıyla ilgili Kitab-ı Mukaddes’te sadece ‘istemeyerek arkasına

41 36. Yasin: 39.

42 10. Yunus: 5.

43 33. Ahzab: 38.

44  Lût’un karısıyla ilgili olarak bkz. 15. Hicr: 58-60: Bu ayeti Mâturîdî, “Lût’un Karısı müstesna biz onun geride kalanlardan olmasını takdir ettik.” şeklinde anlam vermektedir: Mâturîdî, a.g.e., s. 393. ;

7. Araf: 83; 11. Hud: 81;  66. Tahrim: 10 ; ‘Karar vermek’ şeklinde geçen kullanımla ilgili olarak

bkz. 18. Kehf: 45.

45 W. Montgomery Watt, Free Will and Predestination in Early Islam, London-1948, s. 14.

46  Rahbar, a.g.e., s. 114-115. Metinde çevirisini verdiğimiz ayet Rahbar’da şu şekilde geçmektedir: “that God estimated her to be of those who deserved to remain behind.”

baktı’  şeklinde  yapılan  açıklamaların  aksine  Kur’an’ın  Lût’un  karısı  için,

‘Sodom’un günahkar halkıyla birlik olup kocasının davetine sırt çevirdiğini ve böylece bilerek, isteyerek geride kaldığı’ noktasına dikkat çeker.48   Esed, bu açıklamaları şu ayetlere istinaden yapmaktadır:

[Bunun üzerine melekler:] “Ey Lût, bak, biz senin Rabbinin elçileriyiz! (Korkma,) [düşmanların]sana asla ilişemeyecekler! Artık, ailenle beraber gecenin bir vaktinde yola çık; aranızdan kimse arkasına bakmasın, karının dışında [ailenden kimse arkada kalmasın]: çünkü, bil ki, onların başına gelecek olan onun da başına gelecek.Onlar için belirlenmiş vakit tam da (bu) sabah; eh, sabah da zaten yaklaşmadı mı? (11. Hud: 81).

Hakikati  inkara  şartlanmış  olanlara  gelince,  Allah,  Nuh’un  karısı  ile  Lût’un karısını[n kıssalarını]örnek getirmektedir: onlar  iki  dürüst  ve  erdemli kulumuzun nikahı altında idiler, ama kocalarına ihanet etmişlerdi; ve  bu iki kadına [Hesap Günü]: “Haydi bütün öteki [günahkar]lar ile birlikte ateşe girin!” denildiğinde iki [kocanın]da onlara bir faydası dokunmayacaktır! (66. Tahrim: 10)

Bu maddede incelediğimiz Kur’an-ı Kerim’de ‘öngördük, karar verdik, takdir ettik’, şeklinde geçen kullanımlar kaçınılmaz olarak yalnız Allah’a izafe edilen bir eyleme de işaret eder. Allah’ın bir günahkarın günah işlemesini veya hakikate kulağını tıkamasını, öngörmesi, takdir etmesi, onun koyduğu psiko- sosyal  ilkelerin  temsili  bir  ifadesidir.  Bu  ilkede  kastedilen,  batıl  inançlara inatla  sarılan  ve  hakikatin  sesine  kulağını  tıkayan  kişilerin,  artık  hakikati

anlama ve görme yeteneklerini kaybedecek olmalarıdır.49

Hz. Musa ile ilgili Kur’an-ı Kerim’de geçen şu ayette kader kavramının nasıl anlaşıldığıyla ilgili karşımıza anlamlı bir tablo çıkarmaktadır. Öncelikle Esed’in mealine bakalım:

Kız kardeşin [Firavun ailesine] gidip de onlara: ‘Ona bakabilecek birini size göstereyim mi?’dediği zaman [bunun böyle olmasını Biz takdir etmiştik]. Ve böylece seni yeniden annene kavuşturduk ki onun yüzü gülsün ve [artık] üzülmesin. Ve [büyüyüp belli bir yaşa  vardığın zaman]  birini öldürmüştün: Fakat Biz seni (bu yüzden   içine   gömüldüğün)   tasadan   kurtarmış   ve   seni   çeşitli   sınamalardan geçirmiştik. (Bu olaydan) sonra yıllarca Medyen halkı arasında yaşadın; ve sonunda,

47  Bu açıkladığımız noktayı, bize Rahbar’ın ‘Kadir Gecesi’ ile ilgili tercümesi de göstermektedir. Rahbar ayeti şu şekilde tercüme etmektedir: “hesaplama gecesi”: a.g.e., s. 119.

48 Esed, a.g.e., I, s. 289.

49 Esed, a.g.e., II, s. 522. Bkz. a.g.e. , II, s. 5; Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, s. 54.

[Benim] takdir(im)e uyarak işte [buraya] geldin ey Musa: çünkü, Ben seni kendime

(elçi olarak) seçmiştim. (20. Taha: 40-41)

Burada ‘kader’ kelimesinin, Allah’ın, Musa’nın hayatında yaptığı belirlemeler anlamında  tercüme  edildiğini  gördük.  Elmalılı  M.  Hamdi  Yazır  da  Ayette geçen kader kelimesine benzeri bir anlam vermektedir:

O vakit kız kardeşin gezinip, “Size, ona iyi bakacak birini buluvereyim mi? diyordu. Böylece seni annene döndürdük ki, onun gözü aydın olsun da hüzne düşmesin. Hem sen bir  adam  öldürmüştün de  biz  seni  gamdan  kurtarmıştık.  Ve  seni  türlü  sıkıntılarla imtihan ettik. Bu sebeple yıllarca Medyen halkı içinde kaldın. Sonra bir kaderle geldin, ey Musa! Ben seni kendim için seçip yetiştirdim.

Ancak söz konusu kelime şu şekilde de çevrilmektedir:

Kız kardeşin Firavun’un sarayına giderek: ‘Ona bakacak birini size gösrereyim mi?’diyordu. böylece, annen üzülmesin, sevinsin diye seni ona iade etmiştik. Bunun için Medyen halkı arasında yıllarca kalmıştın. Sonra muayyen vakitte dönüp geldin. Seni kendim için yetiştirdim.50

Başka bir mealde ise ilgili yer yine aynı şekilde vakit süre anlamında çevrilmekle beraber, bu kullanımda kelime Hz. Musa’yı nitelemiştir:

...Medyen halkı arasında yıllarca  kalmıştın. Sonra  ey  Musa peygamberlik görevini yüklenecek bir yaşa gelince dönüp geldin. 51

Kelimenin ölçü anlamından ayrılmak istemeyen Rahbar ise ifadeyi,

...hesaplanmış bir ölçüye geldin. 52 şeklinde tercüme etmektedir.

Hz.  Musa’nın  hayatındaki  gelişmelere  baktığımızda,  Allah’ın müdahalesi dikkati çeker. Firavun tarafından erkek çocuklarının öldürüldüğü bir  dönemde  hayatının  kurtulması,  ailesiyle  mecburi  bir  ayrılık  yaşadıktan sonra onlara tekrar kavuşması  bu  müdahale çerçevesinde düşünülebilir.  Bu nedenle, ilgili ayetlere ister, ‘Allah’ın varlıklar üzerindeki takdiri’, şeklinde anlam verelim; isterse  ‘ölçü,  vakit’ anlamlarını  verelim,  Allah’ın Musa’nın hayatı üzerindeki belirleyiciliği, apaçık bir gerçek olarak karşımıza çıkar. Bu sebeplere istinaden Hz. Musa’nın hayatıyla ilgili diğer pasajları da göz önünde bulundurarak, kelimeye yaygın şekilde kullanılan anlamıyla, Allah’ın olaylar üzerindeki, nüfuzu manasını ifade etmek üzere kader anlamı vermenin uygun

50 Hüseyin Atay, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı, D.İ.B. Yayınları, Ankara-1973.

51 Hüseyin Atay-Yaşar Kutluay, Kur’an-ı Kerim ve Meali, D.İ.B. Yayınları, Ankara- 1983.

52 Rahbar, a.g.e., s. 118.

olduğunu düşünüyoruz. Çünkü O’nun bütün yaşamı bir kadere gittiğini veya bir kaderle ilerlediğini göstermektedir. Bu nedenle Esed ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın çevirileri, uygun görünmektedir.

İşaret ettiğimiz bu pasajlar, Allah’ın varlıklar üzerindeki egemenliğini ifade etmektedir. Bu ise, kader kavramının kelam ilmindeki kullanımını hatırlatmaktadır. Ve kader kelimesine kaçınılmaz olarak ‘takdir etti’ ‘belirledi’ şeklinde anlamlar vermeyi zorunlu kılmaktadır.

Bu ayetler kelam ilminde yapılan tartışmalarda sık sık gündeme gelmektedir. Özellikle insan fiillerinde ilahi takdirin olduğunu düşünenler bu ayetleri delil olarak göstermektedirler. Oysa ki Kur’an-ı Kerim’de çok daha fazla tekrarlanan şu ayetler de geçmektedir. “Allah fasıklardan başkasını saptırmaz” (2. Bakara: 26); “Allah (bile bile) zulüm işleyen toplumu hidayete erdirmez.” (2. Bakara: 258) “... zira Allah hakikati reddeden bir toplumu hidayete erdirmez.” (2. Bakara: 264); “...hakikati inkar etmeyi seçen bir halkı

Allah nasıl doğru yola ulaştırır.” (3. Ali imran: 86)53

Bu  ayetlerden  de  anlaşılmaktadır  ki  insan  hidayette  olmayı  ve  de delalete sürüklenmeyi hak edecek bir şeyler  yapmaktadır.  Bu konuda ölçü, insanın gösterdiği gayrettir. İnsan hangi yönde gayret gösterirse Allah da ona bu yönde kapılar açmaktadır.54

Bununla birlikte, Kur’an’da ‘k-d-r’ kelimesine verilecek anlamla ilgili olarak  şu  değerlendirme  de  yapılmaktadır:  Kur’an’da  ‘k-d-r’  kelimesine Tanrı’yı nitelediği zaman, ‘tayin etmek, kanun koymak’ gibi anlamlar verdiğimizde ‘kadera’ nın tüm önemli noktaları dile getirilmiş olmamaktadır.

‘Kanun koymak’, ‘tayin etmek’ gibi anlamlar, keyfi olmayı ifade ederken, ‘k- d-r’ tam aksi bir noktaya -keyfi olmamak- dikkat çekmektedir. ‘k-d-r’ ve türevlerinin en temel anlamı, ölçme sebebiyle şeyleri düzenlemek olup, bunun da keyfi ve rastgele yapılmadığıdır. Kelimeye anlam verirken bu yönü ihmal etmemek gerekir.55

53  Bkz. 2. Bakara: 88; 4. Nisa: 115; 5. Maide: 16, 51,67, 108; 6. Enam: 49, 110; 7. Araf: 88, 144; 8. Enfal: 53; 9. Tevbe: 19, 21, 37,80, 109; 12. Yusuf:52; 13. Rad: 11,27; 16. Nahl: 37,  107; 28. Kasas:

50; 39. Zümer: 3;   40. Mümin: 28; 42. Şura: 13;   46.Ahkaf: 10; 61. Saf: 5,7; 62. Cuma: 5; 63. Münafikun: 6.

54 Rahman, Ana Konularıyla Kur’an, s. 46,53,55,58.

55 Rahbar, a.g.e., s. 109-110.
56 Rahbar, a.g.e., s. 109.

‘Kader’ kelimesine verilecek olan anlamla ilgili bu değerlendirme çok da tutarlı görünmemektedir. Zira kelimeye verilecek olan, ‘kanun koymak’

‘tayin  etmek’  gibi  anlamlar  ile  keyfilik  arasında  nasıl  doğrudan  bir  ilişki olabilir?  ‘Kanun koymak’ ve ‘tayin etmek’ gibi anlamlar bilakis, sebeplere dayalı ve gerekçeli bir davranışı da ifade ediyor olabilir. Erdemli, aklı başında bir  insanın  bile ‘kanun  koymak’ ve  ‘tayin  etmek’ işlerini  rasgele  ve  keyfi yaptığı düşünülemez. Bilakis bunların belli sebeplere istinaden gerçekleştiği bilinir. İnsanların, adil olmaları, haksızlık yapmamaları salık verilir. Aksi takdirde  insanlar  yaptıkları  neticesinde  yerilirler.  Bütün  bunlar  ortadayken, nasıl olurda tayin etmek ve kanun koymak ifadeleri Allah için kullanıldığında keyfiliği ifade ettiği düşünülebilir? İyi bir insana yakıştırılamayan bir davranış, iyiliğin kaynağı olan Yaratıcı için uygun görülebilir? Veya iddia edildiği gibi ölçme sebebiyle şeyleri düzenlemek anlamından nasıl olurda hiç tereddütsüz rasgelelik ve keyfilikten uzak bir mana çıkarılabilir? Ölçülen nedir? Ve nasıl ölçülmektedir?  Soruları,  özne  Tanrı  olduğu  zaman  nasıl  cevaplanabilir?  O halde  kelimeye  gerek  ‘kanun  koymak’  ‘tayin  etmek’  anlamları  verelim, gerekse ‘bir ölçüye göre şeyleri düzenlemek’ anlamları verelim, verdiğimiz bu anlamlar tek başlarına keyfi olmak yada rasgelelikten uzak olunduğu sonucunu doğurmaz.  Bu  anlamların  zihnimizde  netleşmesi  için  nasıl  bir  Tanrı’ya inanılıyor olunduğu tespit edilmelidir.

‘Kader’ kelimesine ve türevlerine, özne Allah olduğu zaman verilen anlamlarla, özne insan veya nesne olduğu zaman Kur’an’da verilen anlamları inceledik. Özne Allah olduğu zaman verilen bazı anlamların dini düşünce tarafından geliştirilen anlamlar olduğu ifade edilmiştir.56 Söz konusu bu anlamlar, ‘öngördük, takdir ettik, belirledik, karar verdik’ şeklinde bu bölümde daha   önce   işaret   ettiğimiz   anlamlardır.   Ancak   özneye   dayalı   olarak gerçekleşen bu anlam genişlemesinin belli noktalarda kaçınılmaz olduğunu kabul   etmeliyiz.   Çünkü   faile   verdiğimiz   niteliklerle   kelimelere   verilen anlamlar arasında ilişki vardır. Kur’an’da belirtilen Allah’ın niteliklerini hatırlarsak konu, daha çok aydınlanacaktır. Kur’an’da Allah “her şeyin Rabbi” “kudret  ve  hikmet  sahibi”57,  “bütün  bir  yaratılış  ve  tüm  buyurma,  yasama kudreti kendisine ait olan yüce ve ulu olan Allah”(7. Araf: 54), “gizliyi de açığa  vurulanı  da  bilen”  (36. Yasin:  76),58    “yoktan  var  eden  ve  her  türlü yaratma eyleminin bilgisine sahip olan” (36. Yasin: 79), “her şeyin üstünde tasarruf sahibi olan” (36. Yasin: 83), “kendisine muhtaç olunan ancak kendisi hiçbir  şeye  muhtaç olmayan”  (35. Fatır:  15), “halim,  çok  bağışlayan”  (35. Fatır: 41) olarak tanımlanmaktadır. Allah’ın Kur’an’da bütün dile getirilen nitelikleri, hiç şüphesiz, yüce olan ‘tek’ olan benzersiz, bir varlığı tanımlarken kullanılmaktadır.  Amaç  doğru  bir  Allah  anlayışı  oluşturmak,  mevcut  olan yanlış inanışları yok etmektir. Allah hakkındaki pasajlar değerlendirilirken, bu anlatım tarzını vazgeçilmez kılan ortam unutulmamalıdır.

Bütün bu ayetleri dikkate alarak söyleyebiliriz ki, kader kelimesi ve türevleri Kur’an-ı Kerim’de ‘ölçme’ anlamı dışında ‘Allah’ın eşyaya dair hususları önceden takdir ettiği’ şeklinde de kullanılmıştır. Bu anlam, kelam literatüründeki ile hemen hemen özdeş bir durumdadır. Her ikisi arasındaki fark, verilen anlamın günümüzde anlaşılması noktasında ortaya çıkar. Kur’an-ı Kerim’de ifade edilen mana, Allah’ın tabii kanunlar ile insan tabiatının dayandığı  temel  psiko-sosyal  ilkeleri  belirlediğidir.  Kelam  disiplininde  yer alan tanımlamalar ‘insanın, neticesinden sorumlu olduğu fiillerde Allah’ın müdahale ettiği’ noktasına kadar gelmiştir. Aynı zamanda kader kelimesine verdiğimiz ‘takdir etmek’ ‘kanun koymak’ anlamlarında   bir ‘keyfilik’ veya ‘rasgeleliğin’ olduğu da söylenemez. Halbuki Kur’an-ı Kerim’de yer alan bu manadaki pasajlar, konuyu Allah’ın gücü açısından ele almakta, Allah’ın tabii  













.