KIRIM HANI ŞAHİN GİRAY (ö. 1787) ve “GAZEL-İ MÜDEVVER”İ

KIRIM HANI ŞAHİN GİRAY (ö. 1787) ve “GAZEL-İ MÜDEVVER”İ

ÖZET

Osmanlı dil ve edebiyatı Türk islam dünyası üzerinde derin etkilere sahipti. Bunun bir örneği de Kırım Türkçesi ve edebiyatı üzerindeki etkisidir. Başta Kırım hanları olmak üzere

1427’den 1783’e kadar Kırım’ın siyasî olarak bağlı olduğu Osmanlıya, kültürel açıdan da bağlı olduğunu gösteren örneklerden biri şiir olmuştur.

Pek çok Kırım hanının Osmanlı şiiri etkisinde manzumeler yazdıkları, hatta divanlar

düzenledikleri bilinmektedir. Şahin Giray, daha da ileri giderek şimdilik Türkiye sınırları içerisinde bugüne kadar bir örneği verilmemiş olan, sanatlı Osmanlı şiiri etkisinde, sanat gösterisinin farklı bir boyuttaki örneği olan “müdevver gazel”i yazmıştır.

Burada  Kırım  edebiyatının  Türk  İslam  edebiyatına  katkısı  çerçevesinde,  Şahin Giray’ın tarihî ve edebî kişiliği söz konusu edilmiştir. İlk olarak Kırım Hanı Şahin Giray ve Kırım Hanlığı ile ilgili bilgiler hatırlatılmış sonra da Şahin Giray’ın “Çember gazel” olarak adlandırabileceğimiz “Gazel-i müdevver”i üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Giray, Kırım, Osmanlı, şiir, gazel.

SUMMARY

Ottoman language and literature had been a deep effects on Turkish Islamic eras. One example of this was literature and language of Crimean. The poetry is one of the examples to show that Crimean khans first of all related to the Ottomans from 1427 to 1783 not only economically but also literary.

It is known that many khans of Crimea had written not only poetries but also made up divans under the impact of Ottoman poetry. Shahin Giray had gone further and wrote a kind

of poem that not one example of it known in the Ottoman poetry called “gazel-i müdevver” by

now (The circle lyric) that shows the most artifical side of Ottoman poetry.

It is mentioned here about the contribution of crimean literature to the Ottoman literature in the context of Shahin Giray’s literary and historical identity. First of all the knowledges are reminded about Shahin Giray Khan of Crimean and his khanate, then worked on the Circle lyric of his.

Keywords: Giray, Crimea, Ottoman, peotry, lyric.

Kırım Hanlığı ve Şahin Giray

Halim Giray’ın Gülbün-i Hanan adlı eserinde anlattığına göre 1427 ile 8 Nisan 1783 arasında 3567  yıl hüküm süren Kırım Hanlığı Osmanlıya bağlı bir Türk kırallığı idi. Yılmaz Öztuna’nın verdiği bilgiye göre Kırım Hanlığı, Cengiz Han’ın ölümünden 192 yıl sonra, İstanbul’un  fethinden  34  yıl  önce  Çelebi  Mehmet  devrinde  kurulmuş ve  Fatih  devrinde Osmanlıya tabi olmuştu. Kırım Hanlığı 16. yy.’da o kadar güçlü idi ki Polonya ve Rusya Krallığını vergiye bağlamıştı.

Cengiz’in   geniş   imparatorluğu   dağılınca   Rusya’nın   güney   yarısı   bağımsız

hükümdarlıklar  hâline  gelmiş ve  üç  hanlığa  ayrılarak  hanlar  tarafından  yönetilmiştir.  Bu hanlıklar Kazan, Astrahan ve Kırım olarak bilinir.

Kırım  hanları,  Şahin  Giray’ın  adında  da  olduğu  gibi  yüzyıllar  boyunca  “Giray”

soyadıyla anılmışlardır. Bunun nedeni şu şekilde anlatılır:

Kırım  hanlarının,  çocuklarını  küçük  yaşlardan  itibaren  iyi  bir  savaşçı  olarak yetişmeleri için göçmen kabilelerin yanına göndermeleri bir gelenekti. Giray adlı bir kabile tarafından yetiştirilen hanlardan biri, Mekke’den dönmekte olan sütbabasıyla karşılaşır ve bu zatın ısrarı üzerine kabilesini onurlandırmak için yeni doğan çocuğuna Giray adını koyar; bununla da kalmaz, bundan sonra ailede doğacak her veliahdın bunu soyadı olarak taşıması emrini verir. Böylece “Giray” unvanı, Kırım hanlarınca bir gelenek olarak kullanılagelir.

İstanbul’un fethinden kısa bir süre sonra Kırım hanları kendilerini Osmanlıların tebası ilân ederler. Rusya tarafından işgal edilecekleri, hanlıklarının ve halklarının özgürlüğüne son verileceği yakın zamana kadar da Osmanlının tebası olarak kalmışlardır.

Cengiz’in oğlu Cuci’nin neslinden olan hanların taht şehirleri, önceleri Kırk-Yer iken

15. yy.’dan sonra Kırk-Yer yakınlarındaki Bahçesarayı’na nakledilmiştir. Resmen tayin edilen veliahda Kalgay deniyordu. Kalgaylık 1466’da ihdas edilmiştir. Kalgay, taht şehrinde değil, ülkenin en büyük şehri olan Akmescid’de (Rus. Simferopol) otururdu(Öztuna 1996: 533)8.

Şahin Giray’a gelince; II. Devlet Giray’ın oğlu Topal Ahmet Giray’ın oğullarından olan Han, biraderi Sahip Giray zamanında Kalgay oldu. Bir süre Petersburg’da bulunmuş, sefahet ile karışık bir terbiye görmüş; şık, hafif-mizaç bir ruha sahipti. Petersburg’da iken Katerina’nın yaverlik hizmetinde bulunmuştur. Rusların oyuncağı ve Rus medeniyetinin hayranı  olarak  üç  kere  han  olmuştur.  Petersburg’da  gördüklerini  sarayda  uygulamaya başlamış, birtakım yeniliklere girişmiş; Rus ordusunu, âdetini, giysisini taklit etmiştir. Toplumun gelenek ve göreneklerini değiştirmek isteğiyle masada yemek yiyen, çatal bıçak kullanan Şahin Giray’la halkın arası zamanla açılmış; Rus casusları da halkı ona karşı kışkırtmış; nihayet ulema onun öldürülmesi için fetva çıkarmıştır. Bahadır Giray ve Arslan Giray da bundan yararlanarak doğruca saraya yürümüşler, fakat Şahin Giray bu tertipten daha önce haberdar olduğu için gemi ile Yenikale’ye kaçıp Ruslara iltica etmiştir.

Nihayet Osmanlı Devleti, 13 Temmuz 1771’de Rusların Kırım’ı işgal etmesi üzerine

21 Temmuz 1774’te Küçük Kaynarca Antlaşması’yla Kırım’ın istiklâlini kabul etmek zorunda kalmış, çok geçmeden de Ruslar Kırım’ı kendi topraklarına katmıştı9. Osmanlı, Rusların Kırım’ı işgal plânlarına müdahale edememişti; çünkü Ruslar Küçük Kaynarca antlaşmasından sonra ordularını çok güçlendirmişlerdi. Osmanlının bu zayıflığından istifadeyle ve ajanların da aldatmasıyla Şahin Giray, Osmanlının atadığı son han olan Devlet Giray’ı 1777’de devirip yerine geçti10.

Son  derece  kabiliyetli  ve  yetenekli  olduğu  anlaşılan,  ancak  siyasî  öngörüden bütünüyle yoksun olan son Kırım Hanı11  Şahin Giray’ın oynaması gereken çok zor bir oyun vardı ve o, bunu çok kötü oynadı. Ruslar daha sonra zorla ve hile ile Kırım’a girmişlerdi. Onların ordularının Türkler üzerinde muzaffer olduğunu gören Han, ajanlarının da istemesi ve aldatmasıyla çok aptalca ve yanlış olarak eski dostlarına bağlılıktan vazgeçtiğini, bundan sonra Katerina’nın tebaası olduğunu ilân etmişti. Ancak bu ihaneti, Osmanlıdan önce sanki Ruslar tarafından cezalandırılmıştı. Tabiiyet ilânından sonra alelacele tahttan indirildi ve Rusya’ya gönderildi. Ülkesi ise resmen Rusya’ya ilhak edildi. Böylece Tatar özgürlüğünün son ışıltısı, Rus askerlerince katledilen erkek, kadın, çocuk 30.000. kişinin kanında boğulup gitti.

Katerina, Şahingiray’a yıllık sekiz yüz ruble maaş bağladı. Fakat ilişkiler her geçen gün soğuyordu. Çevresindeki insanları da her geçen gün azaltıyorlardı. Nihayet buna daha fazla  dayanamadığı  anlaşılan  Şahin  Giray,  Türkiye’ye  gitmek  istediğini  söyleyince  izin verildi.

Önce İstanbul’un, sonra da Petersburg’un himayesine giren Kırım hanlarına yapılan muamele  de  Ruslar  ve  Türkler  arasındaki  farkı  göstermektedir.  Kendilerine  söz  verilen

ikametgâh verilmediği gibi istilacıların çok kötü muamelelerine maruz kalan Şahin Giray İstanbul’a geldi. Ancak ülkesini terk etmek ve halkına ihanet etmek, Osmanlı padişahı için affedilmeyecek kadar büyük bir suçtu. Talihsiz Han, Rodos adasına gönderildi ve orada 1787

Temmuzunda Babıâlî’nin emriyle, Sadrazam Koca Yusuf Paşa tarafından bir vatan haini olarak, boğdurulmak suretiyle idam edildi. Katerina aynı sıralarda Kırım’a gelip ayân ve ulemayı hediyelere gark etmiştir12.

                           Kırım Hanlığı ve  Şahin Giray ve Şiiri

Sicill-i  Osmânî’de  Şahin  Giray  adında  beş  kişiden  söz  edilir.  Bunlardan  ilki  II. Mehmet Giray Han’ın oğlu olup 1608’de Nureddin olmuş ve 1640’ta vefat etmiştir. İkincisi Selâmet Giray’ın kardeşinin oğludur. 1699’da Nureddin iken vefat etmiş. Üçüncüsü Selâmet

Giray Han oğlu Safâ Giray-zâde Tohtamış Giray’ın oğludur ve şairdir. Dördüncüsü Hacı

Selim Giray Han’ın oğludur. Bu da şair olup Şâhî mahlasını kullanmış, 1512’de vefat etmiştir13. Belig Tezkiresinde bu Şahî’nin bir gazeli nakledilir. Sonuncusu ise bahse konu olan Şahin Giray olup, Selim Giray Han’ın en büyük oğlu II. Devlet Giray’ın oğlu olan Ahmet Giray’ın oğludur14.

Belig Tezkiresinde, Şâhî mahlaslı 4. Şahin Giray’a ait olarak nakledilen ve Osmanlı

edebiyatının Kırım edebiyatı üzerindeki etkisini gösteren güzel örneklerden biri olan gazel

şudur:

Dökülmüş zülf-i müşgînün o gül-ruhsâra besbelli Perîşanlık budur gülşende sümbülzâra besbelli Gözüm hep kanlı yaşın mâcerâsın yâra arz itdi Nihân tut sen gerekse derdüni ol yâra besbelli Gidüp murg-ı dilüm eglendi kaldı zülfi bâgında Tolaşmışdur şikenc-i turre-i tarrâra besbelli Güzeller mâil-i agyâr u güller mübtelâ-yı hâr Budur bâis-i figân Şâhi-i gam-hâra besbelli15

Ne yazık ki Şahin Giray’la ilgili olarak kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Gülbün-i Hanan’da belirtildiği ve yukarıda da işaret edildiği üzere Şahin Giray’ın çok iyi bir eğitim gördüğü anlaşılmaktadır.

Kırım devleti kurulduğu zaman Hanedan Moğolcayı unutmuş, çoktan Türkçeyi anadili gibi konuşuyordu. Bu, Tatarca denen bir Kuzey-batı Türk lehçesidir ve Kazan’da konuşulan Türk lehçesinin bir şivesidir. Ancak Osmanlı edebî ve halk lehçelerinin çok ağır tesirine maruz kalmıştır ve Kırım’da yazılan kitaplarla Kazan’da yazılan kitapların Türkçelerinin karşılaştırılmasından kolayca anlaşılacağı üzere, Osmanlı lehçesine ve İstanbul diline çok yaklaşmıştır. Hatta Kırım edebî dili tamamen klâsik Osmanlı Türkçesiyledir. Nitekim Kırım han ve han-zadelerinin şiirleri, mektupları ve kitaplarının incelenmesi bunu açıkça gösterecektir. (Öztuna 1996: II, 533).

Şahin Giray’ın müdevver gazeli Kırım Türkçesinin, Osmanlı edebî diline ne kadar bağlı olduğunun en güzel örneklerinden biridir.

Şahin Giray’a ait olan buraya aldığımız şiiri, “Gazel-i Müdevver”i, Redhouse tarafından Journal of Royal Asiatic Society (c.XVIII, Yeni Seri, 1861)’de çok zekice ve ustaca olduğu söylenerek tanımlanmaya çalışılan; Gibb’in de Otoman Poems adlı eserinde iç kapak tezyinatı olarak kullandığı bir çember gazeldir16.

Bilindiği üzere İslamî dönem Türk edebiyatında şairler yeteneklerini; çok kullanılan gazel, kaside gibi nazım şekillerinin yanı sıra, oluşum biçimleri dolayısıyla özel adlar alan

akrostiş, şatranç vb. türden ya da “müdevver”, “müşeccer”, “murabba” vb. gibi şiirler yazarak göstermeye çalışmışlardır. Müdevver, dairesel olarak yazılan şiirlere; müşeccer, ağaç şeklinde yazılan şiirlere; murabba ise dört köşe/kare şeklinde yazılan şiirlere denmektedir. Bu şiir şekilleri, özellikle Osmanlı şiirinin sanatlı söyleyişte en üst noktaya ulaştıktan sonra işlenmeye başlanan, görsel ve zihinsel sanat anlayışını gösteren şekillerdir. Gazel-i müdevver ise bizi, yeni arayışlar içerisinde olunduğu, şiirin içeriğinin yanı sıra şekil olarak da ulaştığı aşama konusunda somut olarak bilgilendiren bir örnektir.

Aşağıda nakledilen gazeli müdevver şu şekilde oluşturulmaktadır:

Dairesel  olarak,  bir  gül  ya  da  papatyayı  andıran  şekilde  düzenlenen  gazelin ortasındaki harf, her dizenin ilk ve son harfidir. Her beytin son kelimesi tersinden okunmak suretiyle diğer beytin ilk dizesinin ilk kelimesini oluşturur. Kesişen kısımlardaki kelimeler, her kesişen dizede ortaktır. Gazel, yukarıya doğru açılan çember boyunca ortada başlar ve ortada biter. Ancak bunu Lâtin harfleriyle yeniden yazabilmek ve aynı şekilde gösterebilmek son  derece  güçtür.  Bu  nedenle  burada  gazelin  aslı,  önce  düzenlendiği  şekliyle,  sonra  da Türkiye Türkçesi ile verilmiştir.

Gazel-i Müdevver (fâilâtün/fa‘ilâtün/fa‘ilâtün/fa‘lün) Yâr gelip âşıgın menzilini kılsa cây Etmeye mi gün yüzün dîdesini rûşenây Yanaşıp ol mâh ya hançer-i ser-tîz gibi Eyleye agyârımın sînesini hemçü nây Yan verip ey meh-likâ kaçma bu gam-hordan Âteş-i ışkın ile yanmaga görme revây Yâver olursa eger lutf-ı Hudâ bir kula Bir pula muhtâc iken dehre olur pâdişây Yaş düşüp dîdeden rûyun eder arzû Kudret ile gün yüzün olmada şebnem-rubây Yap reh-i tecrîdde âkıl isen bir ribât Kâfile-i ehl-i ışk eyleye kârbân-serây Yâr-i ser-firâz-ı men sende o göz kaş ki var Katli için âşıgın ya ne gerek ok u yay Yayıp o kâküllerin gün yüzün kıldın nikâb Menzil-i akrebde ya münkesîf olmuşdur ay Yâr deler ise eger sînemizi kâiliz Tek bizi ol meh-likâ lutfuna görsün sezây Yaz semender gibi yanmaga tâlib kim Ey kalem arz et eger diler ise ol Humây Ya meh-i rahşende mi dehre ziyâ-bahş olan Tal’at-i rûyun mudur âleme viren cilây Yâ lec edip müddaî gün yüzün inkâr eder Eyleridi ol gabî âkıl ise zerre ra’y Yâra ider ehl-i ışk durmayıp arz-ı hüner Nevbet-i arz-ı hüner sende mi Şâhin Girây KAYNAKÇA Gibb, E.J.W. (1882), London. Ottoman Poems. Halimgiray Sultan (1327), İstanbul. Gülbün-i Hânân Yahut Kırım Tarihi. Kılıç, Abdullah (1999), İstanbul. Osmanlılar Ansiklopedisi, YKY Yay. Kurnaz, Cemal - Çeltik, Halil (2000), Ankara. Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yay. Levend, Agâh Sırrı (1988), Ankara. Türk Edebiyatı Tarihi Giriş, TTK Yay. Mehmet Süreyya (1996), İstanbul. Sicill-i Osmânî, Tarih Vakfı Yurt Yay. Öztuna Yılmaz (1996), Devletler ve Hanedanlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., (?), (1995), “Şahin Giray”, Ankara. Türk Ansiklopedisi Milli Eğt. Yay., Doç. Dr. Ali ÇAVUŞOĞLU