Antik Dönemlerde Müzikle Tedavi

Antik Dönemlerde Müzikle Tedavi

Müzikle tedavi tarihi, tıp tarihi kadar  eskiye gitmek- tedir.  Çünkü  insanlar,  tedavi araçlarını çoğu  kez bir arada  kullanmışlardır. Eski Yunan mitolojisinde güzel lir çalmasıyla tanınan  Apollon, hem müziğin hem de hekimliğin tanrısı sayılmış ve lir çalarak insanların sı- kıntılarını gidermiştir.  Eski Yunanlılarda  müzik,  her türlü erdemin esası olup ruhun  eğitimi ve arınmasın- da büyük bir etmen  olarak kabul edilmiştir. 

Filozof ve matematikçi  Pisagor, umutsuzluğa düşen kimseleri veya çabuk öfkelenen  hastaları belirli melo- dilerle tedavi edebilme imkanını araştırmıştır. Seslerin harmonisinin  bir sonucu  olan müzik, Pisagor’ a göre vücuttaki  harmoninin  bozulduğu durumlarda en et- kili devadır. Tıbbın babası  sayılan Hipokrat,  bazı hastaları  teda- vileri için ilahilerle tapınağa götürmüştür. Hipokrat’a göre tıbbın diğer vasıtalarının faydasız kaldığı hasta- lıklarda müziğin denenmesi  önemlidir. Sokrat’ın öğrencisi Platon (Eflatun) M.Ö. 400 yılların- da müziğin ahenk  ve ritmle ruhun  derinliklerine etki ederek  kişiye bir hoşgörü  ve rahatlık verdiğini belirt- miştir.  Antik Yunan’da müziğin epilepsi, depresyon,  sıla hastalığı-melankoli, mani, cinnet, somnambulizm, letarji, katatoni,  histeri, felç, afazi, tarantizma, korea, gut, ateşli hastalıklar, romatizma,  çeşitli ağrılar, veba, kızamık, kuduz  gibi hastalıkların tedavilerinde  kulla- nıldığına dair veriler vardır.  M.Ö. 9.  yüzyılda yaşamış olan  Homeros’un  yazdığı Odyssiea’da müziğin kanamaya  iyi geldiği iddia edilir (kan basıncı regülasyonu?).Anatomi ve fizik bilgini Gallen, müziğin akrep ve bö- cek sokmalarına karşı bir panzehir olduğunu söyler.  Athennoaops, hasta  bölgenin  üzerinde  çalgı çalarak ağrı tedavi etmiştir (vibrasyon etkisi?). Aristidis, Teofrates, Platon, Asclepiades, Xenokrates, Cicero ve Celsus musiki ile akıl hastalıklarını tedavi etmişlerdir. 

Aurelianus, kronik hastalıkların tedavisinde Frigya usulü  obua  çalmayı önermiştir.  Aynı  amanda  Frig- ya usulü müzik, Pisagor’a göre,  cinsel sorunların  te- davisinde de faydalıdır. Çeşitli kaynaklara  göre,  Batı Anadolu’da  yüksek  bir medeniyet  kuran  Frigyalılar, müzikle tedavinin  başlangıcında  önemli  bir mihenk taşı oluşturmaktadır. toprak, su, hava ve ateşten ibâret dört unsur Osmanlı döneminde yazılmış olan Türkçe müzik yazmalarında önemli bir yer tutmaktadır. XVIII. yüzyıla kadar pek çok kuramsal çalışmada çalgı telleri, makam, şu’be ve âvâzelerle hava, su, ateş ve toprak arasında bir takım bağlantılar kurulmuştur. Bu bağlantılar İlkçağ Grek, Ortaçağ İslâm ve Hıristiyan felsefelerinde canlı ve cansız varlıkların esasının toprak, su, hava ve ateşten ibaret olduğuna  dâir  eski  bir  inanış  olan  dört  unsur  nazariyesinin  yansımalarıdır.  Bu çalışmada, dört unsur nazariyesinin eski Grek felsefesi ve müziğinde ortaya çıkışı, El-Kindî ve  İhvânu’s-Safâ  gibi yazarlarla Ortaçağ İslâm dünyasına geçişi ve Osmanlı dönemi Türkçe müzik yazmalarındaki etkileri ele alınmaktadır.

2. ESKİ GREKLERDE DÖRT UNSUR

Dört unsur anlayışı İslâm felsefesine eski Greklerden geçmiştir. Grek filozofları evrenin yaradılışı hakkında değişik görüşler ileri sürmüşlerdir. M.Ö. VI. Yüzyılda Milet ekolünden   üç   önemli   filozof   Thales,   Anaximander   ve   Anaximenes’in   kâinatın varoluşuna dâir ortaya attıkları modellerde toprak, su, hava ve ateş büyük önem taşımaktadır (Christianson 1978: 33-39). Thales (M.Ö. 634-548), maddî ve manevî her şeyin aslını oluşturan aslî maddenin (arche) su olduğunu düşünmüştür. Su hayatın ve canlılığın temel kaynağı olup, üstü yarım küre şeklinde bir gök kubbe ile çevrili dünya suların üzerinde yüzmektedir (Robin, 1996: 58). Anaximander’e (M.Ö. 610-545) göre ise belirlenebilen her şeyin bir de zıddı olduğundan aslî unsurun, sıcaklık, soğukluk, ıslaklık ve kuruluk gibi özellikler taşıyan toprak, su, hava ve ateş olması mümkün değildir. Anaximander her şeyin aslını oluşturan esas madde olarak sınırsız ve belirsiz bir sonsuzluk olan aperion’u kabul etmiştir. Zıt özellikler taşıyan dört unsur hiçbir sıfata sahip olmayan aperion’dan meydana gelmiştir. Önce toprak, hava ve ateş ayrılmış, daha sonra toprakla ateşin birleşmesinden hayatın kaynağı olan su ortaya çıkmıştır. Suyun ateşi parçalara ayırmasıyla gök cisimleri oluşmuştur. Güneş toprağı kurutup çatlatmış, sıcaklığın tesiriyle oluşan hava hareketlerinden rüzgarlar meydana gelmiştir. (Birand,

1987: 14, Johansen, 1998: 23-27). Milet’li Anaximenes (M. Ö. 570-500) aslî unsur olarak hava’yı (pneuma) ele almıştır. Anaximenes’e göre bütün cisimler havanın yoğunluğunun çeşitli derecelerde artması veya azalması sonucu meydana gelmektedir. Hava sıkıştıkça sırasıyla rüzgar, bulut, yağmur, su, buz, çamur, toprak ve taş haline gelmektedir. Havanın yoğunluğunun azalması sonucunda ise ateş oluşmaktadır (Birand, 1987: 15). Panteist görüşlere sahip Colophon’lu Xenophanes (570-475) ise ana unsur olarak toprağı ele alıp, her şeyin topraktan çıkıp, yine ona döndüğünü ileri sürmüştür (Birand, 1987: 17-18, Johansen, 1998: 45-46). Efes’li Heraklitus (M. Ö. 540-480) evrende her şeyin değiştiğini ve sıcaklık, soğukluk, yaşlık ve kuruluk gibi zıtlıkların sürekli olarak birbirini takip ettiğini düşünmüştür. Heraklitus’a göre, âlemde meydana gelen her bir oluşum, belli bir şeyin kendi zıddına dönmesinden ibarettir. Değişmeden aynı kalan tek şey ise her şeyi düzenleyen ve bütün değişimleri idare eden logos adı verilen evrensel akıldır. Heraklitus, evrenin logos’u olarak ateşi kabul ederek, aynı zamanda her şeyin aslını oluşturan ana madde saymıştır. Her şey ateşten çıkıp ateşe dönmektedir.  Ateşin  sıkışmasından  toprak,  toprağın  gevşeyip  erimesinden  de  su meydana gelmektedir. Hava ise sudan çıkan buharlardan oluşmaktadır. İnsan ruhu da, evrenin ruhu olan aslî ateş logos’tan geçici olarak ayrılan ve ona tekrar dönecek olan bir ateş parçasıdır. Bu ateş ne kadar kızgın olursa, insan da o kadar hareketli ve canlı olmaktadır (Birand, 1987: 19; Luce, 1992: 40-48). Acragas’lı Empedokles (M.Ö. 490- 430), toprak, su, hava ve ateşin hepsini birden bütün varlıkların temelini meydana getiren aslî unsurlar olarak ele alarak dört unsur nazariyesine yeni bir şekil vermiştir. Empedokles’e göre bu unsurlar çeşitli şekillerde bir araya gelerek diğer varlıkları meydana getirmektedirler. Dört unsurun bir araya gelmesinde veya ayrılmasında sevgi ve nefret gibi iki zıt güç etkendir. Sevgi bu unsurları bir araya getirmeye nefret ise ayırmaya çalışmaktadır. Dört unsurun sevgi yoluyla bir araya gelmesi varolma ve doğuşu, nefret yoluyla ayrılması ise ölüm ve yok oluşu ifade etmektedir. Bir cismin meydana gelmesi bu sonsuz küçük parçaların belli oranlarda birleşmesiyle, yok oluş ise o cismi meydana getiren unsurların ayrılmasıyla gerçekleşmektedir. Dört ana unsurun toplam miktarında bir değişme olmaksızın bu birleşme ve ayrılmalar hem insan vücudunda hem de kâinatta sürekli bir biçimde devam etmektedir (Johansen, 1998:

60:64; Luce, 1992:59-65).

Eski Grek filozofları o dönemde matematik, geometri, din ve astronomiyle iç içe olan müzik  yardımıyla  evrenin  ve  varoluşun  sırlarını  araştırmaya  çalışmışlardır.  Eski Greklere göre bütün evren, yıldızlar ve gezegenler, dünyadaki müzikle aynı düzen ve oranlara sahip dev bir çalgı gibidir (West, 1992: 234). Müziğin içerisindeki kurallar insan ve evrendeki her şey için de geçerlidir. Anaximander, Parmenides, Pythagoras, Plato ve Aristides Quintilianus gibi bir çok Grek filozofu evren, insan ve müziğin yapısı arasında benzerlikler ve bağlantılar kurmuşlardır (Comotti, 1989: 47). Müziğin yanı sıra, insan ve kâinattaki her şeyi içine alan uyuma harmony adı verilmiştir. Pythagoras ve onu izleyenlere göre müzik, insan ve evren arasındaki bu uyumu sayılarla ifade edebilmek mümkündür (West, 1992: 234). Bu çerçevede evrenin temel yapı taşlarını oluşturan toprak, su, hava ve ateşle, müzik, insan ve kâinatın çeşitli unsurları arasında benzerlik ve bağlantılar kurulmuştur. Bu benzerlik ve bağlantıların çeşitli kaynaklardan derlenen bir listesi Tablo 1’de görülmektedir (Tablo 1), (Anderson, 1994; Barker, 1984; Christianson, 1978; Godwin, 1986; Godwin, 1993; Godwin, 1995). Farklı düşüncedeki

Grek filozofları zaman içinde değişik teoriler geliştirdiklerinden, bu gruplamalarda belli bir birlik olmayıp, tablodakilerin dışında da çeşitli yaklaşımlar mevcuttur.

Tablo 1 Eski Greklerde Dört Unsur

Unsur	Ateş	Hava	Su	Toprak
Aralık Lirde Nota Ritm Mod Tanrı Evren Burç Sayı Harf Geometri Şekil Mevsim Özellik Hayat Evresi GünÇeyrekleri Bitkiler Toplum Gezegen Ay Evresi Zihinsel Güç Duygu, his... Renk Yön Hılt	Oktav (2:1) Nete (e) Iambus Doryen,Miksolidyen Hades Güneş Koç, Aslan, Yay 1 Omega Nokta Piramit İlkbahar Sıcak Çocukluk Sabah Tohum İnsan Jüpiter I. Çeyrek Akıl Sezgi Sarı Güney Safra	Sesdeş (1:1) Paramese (b) Dactyl Hipolidyen, Lidyen Zeus Gökyüzü Yengeç,Aslan,Başak 2 Eta Çizgi Oktahedron Yaz Yaş Gençlik Öğle Boyda büyüme Köy Venüs II. Çeyrek Bilgi His Beyaz Doğu Kan	Beşli (3:2) Mese (a) Paeon Frijyen,Hipodoryen Nestis,Persephone Deniz Terazi, Akrep, Yay 3 Alpha Düzlem İcosahedron Sonbahar Soğuk Olgunluk Akşam Ende büyüme Şehir Satürn III. Çeyrek Fikir Duygu Siyah Kuzey Balgam	Dörtlü (4:3) Hypate (E) Epitrit Hipofrijyen Hera Yeryüzü Oğlak,Kova,Balık 4 Epsilon Üç boyutlu cisim Küp Kış Kuru Yaşlılık Gece Zayıflama Ulus Mars IV. Çeyrek Algı Düşünce Kırmızı Batı Sevdâ

3. ORTAÇAĞ İSLÂM DÜNYASI MÜZİK TEORİSİNDE DÖRT UNSUR

Ortaçağda İslâm dünyasında VIII. ve XIII. yüzyıllarda gelişerek Endülüs'ten Çin'e ve Orta Afrika'dan Kafkaslara kadar geniş bir alanda yaygınlaşan uluslararası müzik sisteminde teorik yapı başlangıçta büyük ölçüde eski Grek mirası üzerine kurulmuştur. Grek müziğinin İslâm dünyasındaki etkilerini, Kindî ve İhvânu’s-Safâ, İbn-i Sinâ ve Fârâbi gibi en eski kaynaklardan başlayarak görmek mümkündür. Eski Grek müzik teorisine ait bilgilerin Ortadoğu’ya yayılmasında MÖ IV. Yüzyıl’da Büyük İskender’in Doğu seferi sırasında kurulan İskenderiye (MÖ 332) başta olmak üzere Antakya, Harran ve Urfa gibi İlkçağ’ın önde gelen Grek bilim merkezlerinin büyük rolü olmuştur. (Fakhry, 1994: 18). İslâmiyet’in bölgedeki yayılmasından sonra İskenderiye’nin (MS

641)   yanı   sıra   Anadolu,   Suriye,   Irak   ve   İran’da   birçok   Grek   bilim   merkezi müslümanların eline geçmiştir. 750 ve 1258 yılları arasındaki Abbasiler döneminde eski Greklere ait birçok bilimsel eser tercümeler yoluyla İslâm dünyasına girmiştir. Harun Reşid zamanında Bağdat'ta bir kitaplık ve akademi kurulmuştur. Eski Greklere ait bilimsel eserlerin Arapça’ya çevrilmesine büyük önem veren Me'mun (813-833) çeşitli ülkelere  heyetler  göndererek  kitaplar  getirtmiş  ve  bir  tercüme  evi  açmıştır.  Bu çevirilerle İslam dünyası müzik nazariyatçıları, eski Grek müzik teorisinde karşılaşmış oldukları bazı unsurları Arapça isimler vererek olduğu gibi almışlar, bazılarını da İslâm felsefesine adapte etmeye çalışmışlardır. Arapçaya çevrilmiş olan Aristoxenus, Euclid, Ptolemy ve Nicomachus gibi nazariyatçıların eserleri İslâm dünyasında müzik teorisi alanında yazılan ilk eserlerin temel kaynağını oluşturmuştur.

Eski Grek müziğindeki dört unsur nazariyesinin Ortaçağ İslâm dünyası müziğindeki ilk yansımalarından birini El Kindî’nin (796-874) mûsikî risâlelerinde görmek mümkündür. Her ne kadar müzik teorisini gösterim sazı olarak eski Greklerdeki "lir" ve "kitara"nın yerini udun alması gibi bazı yenilikler mevcut olsa bile, bu eserler büyük ölçüde eski Grek müzik yazmalarının Arapça çevirilerinden ibarettir. Kindî’nin felsefe, matematik ve astronomiyle iç içe olan müzik teorisinde eski Greklerde olduğu gibi dört unsur nazariyesi geniş yer tutmaktadır. Kindî’ye göre o sıralarda dört telli olan ud’da en tiz tel olan zîr ateşe, ikinci tel mesnâ havaya, üçüncü tel mesles suya ve en pest tel olan bam ise toprağa uygundur. Kindî her biri bir unsurun karşılığı olan bu dört telle kâinatın çeşitli unsurları arasında bir çok ilişki kurmuştur (Tablo 2) (Turabi, 1996: 97; Farmer

1986: 443-452).

   

Unsur Hava Ateş Toprak Su Tel Burç Rüzgâr Mevsim Ayın Günleri Hılt ÖmürÇeyrekleri Özellik Renk Gün Çeyrekleri Mesnâ Koç,Boğa,İkizler Sabâ İlkbahar 1-7 Kan Gençlik Yaş-Sıcak Kırmızı Öğle Zîr Yengeç,Aslan,Başak Güney Yaz 7-14 Safra Çocukluk Kuru-Sıcak Sarı İkindi Mesles Terazi,Akrep,Yay Kuzey Sonbahar 14-21 Sevdâ Orta Yaş Kuru-Soğuk Beyaz Gece Bam Oğlak, Kova, Balık Batı Kış 21-28 Balgam Yaşlılık Yaş-Soğuk Siyah Sabah

             El-Kindî’ye Göre Dört Unsur

Eski Grek müziğindeki dört unsur nazariyesinin Ortaçağ İslâm dünyası müziğindeki başka bir yansıması İhvânu’s-Safâ risâlelerinde görülmektedir. X. Yüzyılda Basra’da ortaya çıkmış organize bir topluluk olan İhvânu’s-Safâ’nın dinî, felsefî, siyâsî ve ilmî düşünceleri toplam 52 risâleden oluşan Resâilü İhvânu’s-Safâ’da anlatılmıştır. Bu risâlelerin   müziğe   ayrılmış   olan   bölümlerinde   dört   unsur   nazariyesi   geniş   yer tutmaktadır. İhvânu’s-Safâ risâlelerinde dört unsurla, udun dört teli olan zîr, mesnâ, mesles ve bam arasında bağlantılar kurulmuştur. İhvânu’s-Safâya göre en tiz zîr teli, ateş, mesnâ hava, mesles su ve bam da toprak unsuruna uygundur (Tablo 3), (Shiloah,

1993: 61).

Tablo 3 İhvânu’s-Safâ’ya Göre Dört Unsur

Unsur	Hava	Ateş	Toprak	Su
Tel Ritim Tat Burç Yön Rüzgâr Mevsim Ayın Günleri Hılt ÖmürÇeyrekleri Özellik Renk Koku Gün Çeyrekleri	Mesnâ Sakîl-sânî Tatlı Koç,Boğa,İkizler Güney Güney İlkbahar 1-7 Kan Çocukluk Yaş-Sıcak Karanfil Menekşe Gündüz ilk6Saat	Zîr Mâhûrî Acı Yengeç,Aslan,Başak Doğu Doğu Yaz 7-14 Safra Gençlik Kuru-Sıcak Sarı ve kırmızı Misk ve yasemin Gündüz son 6 saat	Mesles Sakîl-evvel Ekşi Terazi,Akrep,Yay Batı Batı Sonbahar 14-21 Sevdâ Olgunluk Kuru-Soğuk Siyah, gri Gül , sarısabır Gece ilk 6 saat	Bam Hezec, remel Yağlı ve tatlı Oğlak, Kova, Balık Kuzey Kuzey Kış 21-28 Balgam Yaşlılık Yaş-Soğuk Yeşil Nergis Gece son 6 saat

4. TÜRKÇE MÜZİK YAZMALARINDA DÖRT UNSUR

Osmanlı döneminde dört unsur nazariyesinin etkilerine XV. yüzyıla âit en eski Türkçe müzik kitaplarından itibâren rastlamak mümkündür. Bu dönemde yazılan eserlerde ele alınan müzik teorisi eski Greklerdeki gibi matematik, astroloji, kozmoloji ve felsefeyle iç içedir. Bedr-i Dilşâd, Hızır bin Abdullah, Kırşehirli Nizamoğlu Yusuf, Seydî ve Lâdikli Mehmet Çelebî gibi yazarların bildirmiş oldukları makam sınıflamaları büyük ölçüde  kozmofilozofik  mâhiyettedir.  Bu  çerçevede  müzikteki  oniki  makam  oniki burcun, yedi âvâze yedi yıldızın, dört şu’be de dört unsur olan toprak, su hava ve ateşin karşılığı olarak gösterilmiştir. Bedr-i Dilşâd tarafından II. Murat adına yazılan Murâdnâme (1430) isimli manzum ansiklopedik eserden alınan aşağıdaki şiir müzikteki

yegâh, dügâh, segâh ve çargâh’dan ibâret dört şu’be ile dört unsur arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır (Bedr-i Dilşâd: 34 Bl.)

İşit imdi Fârâbî sözüni de Diyeyim göresin ki sözü nide On iki makâma asıldur didi Hem âvâzeleri ol itdi yidi

Yine şu’beyi dört idüpdür hemin

Bu kutlu işe ol olaldan emîn

Ki on iki burca yedi yılduza

Bu dört unsura hep mukâbil düze

...

Bu dört şu’beyi dahı direm sana Ola kim ‘atâlar idesin bana Evvelkisi yegâh ikinci dügâh Üçüncü segâh oldı pes çargâh

Yûsûf bin Nizâmeddin Kırşehrî, Risâle-i Mûsikî (1410) adlı çalışmasında mûsikî ilminin kurallarını ortaya koyan kişi olarak Safiyuddin’i göstererek dört şu’be ve dört unsur hakkında  şu  bilgileri  vermiştir.  Safiyuddin  Abdülmümin  cemi  ulûmun  nihâyetine ermiştir ve bu ilm-i mûsikîde dahi sâhib-i kemâl idi. Bu ilmi ol ihyâ eyledi. Bu fende bunca tasnîfler eyledi ve dahi edvâr-ı bünyâd ondan oldu. ...Oniki burçtan oniki makam tasnîf eyledi, yedi yıldızdan yedi âvâze aldı. Dokuz türlü felekten dokuz türlü darb usûlü peydâh eyledi. Her makâmın aslını âvâzeden fark eyledi. Gördü ki dört nev’idir. Bu dört nev’i dört anâsıra mukâbil eyledi ki ateş, havâ, mâ ve hâkîdir.” (Kırşehrî: 2a). Aynı şekilde Matla’ (1504) isimli eserin yazarı Seydî’ye göre de mûsikî ilmi Safiyuddin Abdülmümin tarafından riyâzet yardımıyla düzenlenmiş olup, on iki burcun sesinden on iki makâm, yedi yıldızın sesinden yedi avâze ve anâsır-ı erbaa denilen dört unsurdan da dört şu’be bulunmuştur (Seydî:6b). XV. ve XVI. yüzyılllara âit müzik yazmalarında çoğunlukla su yegâh, hava dügâh, toprak segâh, ateş ise çargâh şu’besinin karşılığı olarak gösterilmiştir (Lâdikli a: 96b, Hızır: 68b, Seydî: 21b)

Eski Greklerden başlayıp, Kindî ve İhvânu’s-Safâ risâleleri gibi kaynaklarda devam eden çalgı telleriyle dört unsur arasında bağlantı kurma geleneğine XV ve XVI. yüzyıl teorisyenlerinde  de  rastlamak  mümkündür.  Lâdikli  Mehmet  Çelebî  Fethiyye  adlı eserinde eski udun (ûd-ı kadîm) dört teliyle dört unsur arasında Tablo 4’de görüldüğü gibi bağlantılar kurmuştur (Lâdikli a: 87b).

Tablo 4 Lâdikli Mehmet Çelebî’ye Göre Dört Unsur ve Ud Telleri

Tel	Unsur	Hılt	Özellik
Zîr Mesnâ Mesles Bam	Ateş Hava Su Toprak	Safra Kan Balgam Sevda	Sıcak-Kuru Sıcak-Yaş Soğuk-Yaş Soğuk-Kuru

Osmanlı döneminde XV. ve XVI. yüzyıllara âit müzik yazmalarında şu’belerle olduğu gibi makâm ve âvâzelerle de dört unsur arasında bağlantılar kurulmuştur (Kırşehri 3b, Hızır: 67b, Lâdikli b: 71b, Seydî: 20a). Tablo 5’de Lâdikli Mehmet Çelebî’nin Zeynü’l- Elhân adlı eserine göre oniki makâmın burç ve dört unsur karşılıkları görülmektedir.

Tablo 5 Lâdikli Mehmet Çelebî’ye Göre Dört Unsur, Burçlar ve Makamlar

Makâm	Burç	Unsur
Râst Irâk Isfahân Zirefkend Büzürk Zengûle Râhevî Hüseynî Hicâz Ebûselik Nevâ Uşşâk	Koç Boğa İkizler Yengeç Aslan Başak Terazi Akrep Yay Oğlak Kova Balık	Ateş Toprak Hava Su Ateş Toprak Hava Su Ateş Toprak Hava Su

Tablo 6’da ise âvâzelerle dört unsur ve o dönemin yedi gezegeni arasındaki bağlantılar yer almaktadır (Lâdikli b, 95b, Seydî: 20b)

Tablo  6  Lâdikli  Mehmet  Çelebî  ve  Seydî’ye  Göre  Dört  Unsur  Yedi  Gezegen  ve

Âvâzeler

Âvâze	Gezegen	Unsur	Özellik
Geveşt Nevrûz Selmek Şehnâz Mâye Gerdâniye Hisâr	Satürn Jüpiter Mars Güneş Venüs Merkür Ay	Toprak Hava Ateş Ateş Su Karışık Su	Soğuk-Kuru Soğuk-Yaş Sıcak-Kuru Sıcak-Kuru Soğuk-Yaş - Soğuk-Yaş

XVI. yüzyıldan sonra müzik nazariyâtı daha çok icrâsal ihtiyaçları karşılamaya yönelik bir hâle gelmiş astroloji, felsefe ve kozmografya ile ilgili unsurların ağırlığı iyice azalmıştır. Kantemiroğlu (1673-1723) gibi yazarlar makam sınıflamalarında yeni arayışlara girmişler, dört şu’be, yedi âvaze ve oniki makâm şeklindeki sınıflamaların eskilere âit olduğunu vurgulama ihtiyacı duymuşlardır (Kantemiroğlu: 68). XVIII. Yüzyıla âit Kutb-i Nâyî Osman Dede’nin (ö. 1729) Râbt-ı Tabirât-ı Mûsikî’si ve Abdülbaki Nâsır Dede’nin (1765-1821) Tedkîk u Tahkîk’i gibi eserlerde ise dört şu’be, yedi âvaze, oniki makâm ve dört unsura hemen hiç rastlanmamaktadır (Erguner, 1991:

101-145, Abdulbâkî Nâsır Dede: 1b-47a, Fonton, 1987). Hızır Ağa tarafından yazılan Tefhîmü’l-makâmât fî tevlîdi’n-nagâmât adlı eserde ise oniki makâm ve yedi âvâzenin olan dört unsur karşılıkları Tablo 7 ve Tablo 8’deki gibi verilmekle birlikte, herhangi bir ayrıma gidilmeden 61 makâm târif edilmiştir (Hızır Ağa: 4b, 5a).

Makam Burç Unsur Özellik Ay Hayvan Râst Irâk Isfahân Kûçek Büzürg Zengûle Râhevî Hüseynî Hicâz Bûselik Nevâ Uşşâk Koç Boğa İkizler Yengeç Aslan Başak Terâzi Akrep Yay Oğlak Kova Balık Ateş Toprak Ateş Su Ateş Hava Toprak Hava Ateş Toprak Toprak Hava Sıcak-Kuru Soğuk-Kuru Sıcak-Kuru Soğuk-Yaş Sıcak-Kuru Sıcak-Yaş Soğuk-Kuru Sıcak-Yaş Sıcak-Kuru Soğuk-Kuru Soğuk-Kuru Sıcak-Yaş Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Domuz Kuş Köpek Güvercin Timsah Maymun Koyun Öküz Yılan Tavşan Panter At

Tablo 7 Hızır Ağa’ya Göre Dört Unsur Burçlar Aylar Hayvanlar ve Makamlar

Tablo 8 Hızır Ağa’ya Göre Dört Unsur Gezegenler Metaller ve Makamlar

Âgâzat	Gezegen	Unsur	Özellik	Metal
Güvâşt Nevrûz Selmek Şehnâz Hisâr Segâh-Mâye Gerdâniye	Satürn Jüpiter Mars Güneş Venüs Merkür Ay	Toprak Hava Ateş Ateş Su Karışık Su	Soğuk-Kuru Soğuk-Yaş Sıcak-Kuru Sıcak-Kuru Soğuk-Yaş Değişken Soğuk-Yaş	Kurşun Kalay Demir Altın Bakır Civa Gümüş

5. SONUÇ

Eski Greklerde Thales (M.Ö. 634-548), Anaximander (M.Ö. 610-546), Anaximenes (M. Ö. 570-500), Heraklitus (M. Ö. 540-480) ve son olarak Acragas’lı Empedokles (M.Ö.

490-430) gibi filozoflar tarafından geliştirilen dört unsur nazariyesi çeviriler yoluyla Ortaçağ İslâm dünyasına geçmiş ve başta Kindî ve İhvânu’s-Safâ risâleleri olmak üzere bu  döneme  âit  bir  çok  önemli  kaynakta  derin  tesirler  bırakmıştır.  Dört  unsur nazariyesine Osmanlı devletinde ilk defa XV. yüzyılda yazılmaya başlanan ilk Türkçe müzik  kitaplarında  da  geniş  yer  verilmiştir.  Ancak  zamanla  kozmolojik  unsurların müzik teorisindeki ağırlığının azılmasına bağlı olarak dört unsur nazariyesi de önemini kaybetmiş, XVIII. Yüzyıl’a gelindiğinde büyük ölçüde unutulmuştur.

KAYNAKLAR

Abdülbâkî  Nâsır  Dede,  Tedkîk  u  Tahkîk,  Süleymaniye  Kütüphanesi,  Nafiz  Paşa

Bölümü, No: 1242, İstanbul.

Anderson, W.D., 1994, Music and Musicians in Ancient Greece, New York. Barker, A., 1989, Greek Musical Writings, v. II, Cambridge.

Bedr-i Dilşâd, Muradnâme, Milli Kütüphane, No: Y.340, Ankara. Birand, K., 1987, İlkçağ Felsefesi Tarihi, Ankara.

Christianson, G.E., 1978, The Wild Abyss, The Story of the Men Who Made Modern

Astronomy, New York.

Comotti, G., 1989, Music in Greek and Roman Cultures, London.

Erguner, S., 1991, Kutb-ı Nâyî Osman Dede ve Rabt-ı Ta’birât-ı Mûsikî (Yayımlanmamış   Yüksek   Lisans   Tezi),   Marmara   Ü.   Sosyal   Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

Fakhry, M., 1994, Philosophy, Dogma and the Impact of Greek Thought in Islam, Washington.

Farmer, H.G., 1986, Studies in Oriental Music, Frankfurt.

Fonton, C., 1987, 18. Yüzyılda Türk Müziği, Çev. Cem Behar, İstanbul. Godwin, J., 1986, Music, Mysticism and Magic: A Sourcebook, Arkana.

Godwin, J., 1993, The Harmony of the Spheres: A Sourcebook of the Pythagorean

Tradition in Music, Vermont.

Godwin, J., 1995, Harmonies of Heaven and Earth: Mysticism in Music from Antiquity to the Avant-Garde, Vermont.

Haşim Bey, 1864, Müezzinbaşı Hacı, Haşim Bey Mecmuası, İstanbul.

Hızır   Ağa,   Tefhîmü’l-Makâmât   fî   Tevlîdi’n-Nagâmât,   Topkapı   Sarayı   Müzesi

Kütüphanesi, Hazîne Kitapları, No:1793.

Hızır bin Abdullah, Kitâb-ı Edvâr, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revân Y. No:

1728, İstanbul.

Johansen,  K.F.,  1998,  A  History  of  Ancient  Philosophy,  From  the  Beginnings  to

Augustine, New York.

Kantemiroğlu, D., Kitâb-ı 'İlmü'1 Mûsikî 'Alâ Vechi'1 Hurûfât, İstanbul Üniversitesi

Türkiyat Enstitüsü Kütüphanesi (Y. 2768).

Kırşehrî, Yûsûf bin Nizâmeddin, Risâle-i Mûsikî, Ankara, Millî Ktp., Adnan Ötüken

Kolleksiyonu, No: 131/1.

Lâdikli Mehmet Çelebî (a), Er-Risâletu’l-Fethiyye, İstanbul Belediyesi, Taksim Atatürk

Kütüphanesi, No: K.23.

Lâdikli Mehmet Çelebî (b), Zeynü’l-Elhân, Taksim Atatürk Kütüphanesi, No: K.23,

İstanbul.

Landels, J., 1999, Music in Ancient Greece and Rome, London.

Luce, J.V., 1992, An Intoduction to Greek Philosophy, Thames & Hudson, London. Robin, L., 1996, Greek Thought, New York.

Seydî,  El-Matla’,  Topkapı  Sarayı  Müzesi  Kütüphanesi,  III.  Ahmet  Yazmaları,  No:

3459, İstanbul.

Shiloah, A., 1993, The Dimension of Music in Islamic and Jewish Culture, Norfolk. Turabi,  A.H.,  1996,  el-Kindî’nin  Mûsikî  Risâleleri,  Marmara  Ü.  Sosyal  Bilimler

Enstitüsü, İstanbul (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). West, M.L., 1992, Ancient Greek Music, New York.