Aynaya Bakınca Okuancak Dua

 “ Allah’ım, yaratılışımı güzelleştirdiğin gibi, ahlâkımı da güzelleştir.”

 

Aynanın Arapça karşılığı olan ‚el-mir’ât‛ kelimesine Kur’ân-ı Kerîm’de hiç  rastlanmamakla birlikte,  Hadis  literatüründe bu  kavramın  metaforik anlamlarda kullanılması dikkat çekicidir. Çoğumuzun bildiği ‚Mü’min, mü’minin aynasıdır‛4  meâlindeki hadis, bunun en meşhur örneğidir. Burada mü’minin, ona bakan başka mü’minlerin kendi eksiklik ve hatâlarını açıkça görüp  düzeltmelerini sağlayan, cilâlanmış, pırıl  pırıl  parlatılmış bir  ayna metaforuyla anlatıldığını görmekteyiz. Bunun aksini düşünmek de müm- kündür: Yansıtma özelliği azalmış, bozulmuş ayna konumundaki kusurlu ve günahkâr mü’minleri gören diğer mü’minler, bundan kendilerine ders çıka- rarak aynı yanlışlıklara düşmemeye çalışırlar. Bu hadiste ayna metaforuyla tasvîr edilen gerçek mü’min, sûfîlere göre insan-ı kâmil ve Cenâb-ı Hak olarak da yorumlanmaktadır.

Hz. Peygamber aynaya baktığı zaman şöyle derdi:

اَلْحَمْدُ لِلَّهِ اَللَّهُمَّ كَمَا حَسَنْتَ حَلْقِى فَحَسِّنْ خُلْقِى

Okunuşu: "Elhamdü lîllâh. Allâhümme kemâ hassente halkî fehassin hulukî."

Mânâsı: "Hamd Allah'a mahsustur. Allah'ım, yaratılışımı güzel yarattığın gibi, ahlakımı da güzelleştir."

 

Tasavvuf düşüncesinde en çok kullanılan metaforlardan biri olan ayna,

bireysel ve amelî zühd hayâtı şeklinde ortaya çıkan tasavvufun ilk karakte-

rinden, sosyal ve nazarî düşünceye doğru gelişim ve değişimine paralel ola- rak   belirgin   bir   dönüşüm   geçirmiştir.   İlk   başlarda   ayna,   genelde müslümanın, özelde de sûfînin sadece kalbini simgeleyen bir metaforken, İmam Gazzâlî (ö.505/1111) ile birlikte sûfînin yaratıcısı ile yaşadığı mistik birlik (vahdet) hâlini de ifâde eder bir tarza bürünmüş, felsefî anlamda da en gelişkin seviyesine kavuşmuştur. Gazzâlî, mistik birlik hâlinde yaşanan tec- rübenin tam bir birlik değil de ona benzer bir durum olduğunu anlatabilmek için, ayna-sûret (aynadaki görüntü) metaforuna başvurmuştur. Nasıl ki aynada- ki görüntü bir yönden aynaya bitişik ve neredeyse aynayla özdeş gibiyse ve diğer yönden de aynadan başka ise, tıpkı onun gibi, sûfînin varlığı bir bakı- ma Hak ile özdeş ve bir bakıma da Hak’tan başkadır.6

Tasavvuf düşüncesinin zirve şahsiyeti Şeyhü’l-Ekber Muhyiddîn İbnü’l- Arabî (ö.638/1240) de Gazzâlî’nin bu alanda mîras bıraktığı birikimi daha da geliştirerek, sonradan kendine izâfe edilecek olan ve sistematik temellerini attığı vahdet-i vücûd düşüncesinin ana unsurlarını anlatmak için ayna metafo- runa çokça başvurmuştur. Bu  bağlamda o,  ayna metaforunu, Tanrı–insan özdeşliğini değil, Tanrı ile insan arasında aynı anda var olan özdeşlik/ayniyet ve başkalık/gayriyet ilişkisini göstermek amacıyla kullanmıştır.7

Kendilerine ‚Elmalı erenleri‛ adını verdiğimiz,8 İbnü’l-Arabî’nin temsil ettiği düşünce geleneğinin tâkipçileri konumundaki Vâhib-i Ümmî (ö.1004/1595), Eroğlu Nûri (ö.1012/1603), Sinân-ı Ümmî (ö.1067/1657) ve Niyâzî-i Mısrî (ö.1105/1694) gibi sûfîler ise ayna metaforunu, tasavvuf litera- türünün genel karakterine uygun olarak üç farklı anlamda kullanmışlardır: Bunlardan birincisi ‚Cenâb-ı Hakk’ın tecellîleriyle var olan ve bu tecellîleri yansıtan kesret âlemi‛9; ikincisi ‚Allah’ın zât, sıfat, isim ve fiillerine mazhar ve tecellîgâh olan ve bunları en güzel şekilde yansıtan insan, insan-ı kâmil‛10  ve üçüncüsü de ‚kalp, gönül, ruh‛11  anlamlarıdır.